Bài 1: Tầm nhìn Việt Nam 2045 và áp lực đổi mới
Bài 2: Cần cơ chế tài chính để thu hút và bồi dưỡng nhân tài
Bài 3: Tín dụng cho đổi mới sáng tạo và công nghệ cao còn “mỏng”
Tình trạng "chạy khi bị trói chân”
Theo báo cáo Điểm lại tháng 9/2025 với chuyên đề “Bứt tốc phát triển nhân tài công nghệ cao của Việt Nam” của Ngân hàng Thế giới (WB), cơ sở vật chất tiên tiến - như phòng thí nghiệm đào tạo hiện đại, các nhà máy vi mạch bán dẫn (để sản xuất vi mạch), phòng sạch, dây chuyền thí điểm công nghệ sinh học… tại Việt Nam vẫn còn thiếu.
Điều này không chỉ cản trở nỗ lực thương mại hóa kết quả nghiên cứu, mà còn làm giảm sức hấp dẫn Việt Nam đối với các dự án công nghệ cao, vốn đòi hỏi có cả một hệ sinh thái bao gồm các nhà cung cấp, các phòng thí nghiệm, cơ sở kiểm thử.
Các chuyên gia WB cho rằng, nhà nghiên cứu và doanh nhân khởi nghiệp ở Việt Nam đang trong tình trạng "chạy khi bị trói chân". Nghĩa là họ có thể phát triển ý tưởng, nhưng không có cơ sở hạ tầng trong nước để chế tạo nguyên mẫu, biến ý tưởng thành công nghệ được thương mại hoá.
TS. Justin Xavier - Quản lý cấp cao phụ trách Dự án và Hợp tác quốc tế tại Khoa Kinh doanh, RMIT Việt Nam cũng cho rằng, các công ty khởi nghiệp đang phải đối mặt với tình trạng khan hiếm nhân tài có trình độ và thiếu dự án có khả năng mở rộng quy mô. “Việt Nam cần đầu tư nhiều hơn vào giáo dục và chính sách để thu hút nhà đầu tư và các nhà khởi nghiệp”, TS. Justin Xavier nói.
Mức độ hợp tác trong nghiên cứu và phát triển (R&D) và chuyển giao công nghệ giữa giới học thuật và doanh nghiệp còn rất hạn chế.
Theo nghiên cứu của WB, từ năm 2018 đến năm 2023, khoảng 85% giá trị của toàn bộ các hợp đồng chuyển giao công nghệ ở Việt Nam đến từ các doanh nghiệp FDI, thay vì sự hợp tác giữa cơ sở giáo dục đại học và doanh nghiệp trong nước.
Một điểm nghẽn khác nằm ở sự gắn kết chưa chặt chẽ giữa trường đại học và doanh nghiệp. Theo các chuyên gia của WB, hiện các chương trình đào tạo lạc hậu và chưa đáp ứng nhu cầu về kỹ năng của các nhà tuyển dụng. Sinh viên tốt nghiệp dù hoàn tất chương trình học nhưng chưa có kinh nghiệm thực tế hoặc chưa được tiếp xúc với các công cụ tiêu chuẩn trong ngành.
Khoảng cách còn hiện hữu ở kênh tài chính. Các doanh nghiệp công nghệ cao cần vốn dài hạn, rủi ro cao và thường không có nhiều tài sản thế chấp truyền thống. Trong khi đó, hệ thống ngân hàng vẫn có xu hướng ưu tiên an toàn, cấp tín dụng dựa vào tài sản thế chấp hoặc dòng vốn ngắn hạn ít rủi ro. Sự lệch pha này khiến nhiều dự án tiềm năng không thể tiếp cận vốn.
Xoá khoảng cách, tăng kết nối
Để xoá dần những khoảng cách trên, Chính phủ, Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các cơ quan liên quan đã và đang đưa ra các chỉ đạo, cơ chế hỗ trợ.
Chẳng hạn, việc thành lập Trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) cùng với sự ra đời của Nghị định số 97/2025/NĐ-CP quy định cơ chế, chính sách ưu đãi đối cho NIC là một bước đi nền tảng để phát huy tối đa vai trò trung tâm kết nối và dẫn dắt hệ sinh thái đổi mới sáng tạo của Việt Nam.
Theo thông tin từ NIC, sau gần 6 năm thành lập, NIC đã ươm tạo hơn 1.000 startup, kết nối hơn 1.500 doanh nghiệp, tổ chức hơn 30 chương trình đào tạo và nhiều hoạt động kết nối vốn, thương mại với đối tác quốc tế, quỹ đầu tư, chuyên gia…
Ngoài ra, các chính sách hỗ trợ tài chính về thuế, phí, ưu đãi đất đai, đào tạo nhân lực… cũng đã được thực thi, được xem là những công cụ quan trọng để thu hút nhân lực và vốn từ bên ngoài.
Hiện Bộ Khoa học và Công nghệ đang lấy ý kiến xây dựng dự thảo Nghị định quy định chi tiết và hướng dẫn một số điều của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo. Trong đó, dự thảo đã đưa ra nhiều chính sách ưu đãi về thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp, ưu đãi về sử dụng đất, ưu đãi tín dụng… Chẳng hạn, dự án sản xuất, kinh doanh các sản phẩm khoa học và công nghệ của doanh nghiệp khoa học và công nghệ là dự án thuộc lĩnh vực đặc biệt ưu đãi đầu tư; được thụ hưởng các chính sách ưu đãi, hỗ trợ của pháp luật dành cho dự án thuộc lĩnh vực đặc biệt ưu đãi đầu tư.
Dự thảo cũng đưa ra quy định đột phá là các khoản thu nhập từ tiền lương, tiền công từ thực hiện nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của người làm công tác nghiên cứu tại doanh nghiệp khoa học và công nghệ là các khoản thu nhập không chịu thuế thu nhập cá nhân.
Tuy nhiên, để mối liên kết giữa “các nhà” thực sự phát huy hiệu quả, các chuyên gia cho rằng cần thêm những giải pháp đồng bộ. Doanh nghiệp cần được khuyến khích đặt hàng nghiên cứu, trong khi trường đại học phải tham gia thiết kế chương trình đào tạo cùng với doanh nghiệp để sinh viên ra trường có thể đáp ứng ngay nhu cầu thực tiễn.
Đồng thời, cần đẩy mạnh đầu tư hạ tầng đổi mới sáng tạo theo chuẩn quốc tế, hình thành các trung tâm kiểm thử, phòng lab và dây chuyền thí điểm đặt ngay trong hoặc gần khu công nghiệp, khu công nghệ cao, tạo môi trường cho các ý tưởng được thử nghiệm và thương mại hóa ngay tại chỗ.
Về vốn, các chuyên gia cho rằng cần hình thành các quỹ bảo lãnh tín dụng chia sẻ rủi ro với ngân hàng, đồng thời khuyến khích các định chế tài chính phát triển sản phẩm tín dụng đặc thù dành cho doanh nghiệp công nghệ cao. Việc thu hút vốn đầu tư mạo hiểm trong và ngoài nước cũng cần đi đôi với cơ chế khuyến khích hình thành các quỹ trong nước.
Trong những giải pháp nêu trên, Nhà nước phải đóng vai trò điều phối mạnh mẽ, tạo hành lang pháp lý minh bạch, ổn định và thuận lợi để các bên yên tâm đầu tư dài hạn.
Việc triển khai đồng bộ các Nghị quyết quan trọng của Bộ Chính trị về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, phát triển kinh tế tư nhân… chính là kim chỉ nam để tạo sức mạnh cộng hưởng, đưa Việt Nam tiến gần hơn tới vị thế một trung tâm công nghệ mới của khu vực.
TS. Nguyễn Thị Minh Thư - Chủ nhiệm cấp cao Bộ môn Khởi nghiệp kinh doanh tại RMIT Việt Nam:
Đến năm 2050, nếu các tập đoàn tư nhân trong nước có thể cạnh tranh với các tập đoàn lớn trên khu vực, thúc đẩy những dự án như đường sắt cao tốc hay cơ sở hạ tầng số, đồng thời hội nhập sâu rộng vào chuỗi cung ứng toàn cầu, họ sẽ tạo ra một bước nhảy vọt mang tính chuyển đổi.
Đó là viễn cảnh của một Việt Nam tự chủ, năng động, lớn mạnh dựa trên nội lực chứ không phải nguồn lực từ bên ngoài.
Để hiện thực hóa tương lai này cần có nhiều thay đổi về mặt cấu trúc. Việt Nam cần củng cố Luật Sở hữu trí tuệ để bảo vệ các ý tưởng sáng tạo của doanh nghiệp khởi nghiệp và thu hút vốn đầu tư mạo hiểm. Các ưu đãi xuất khẩu và hỗ trợ thương mại có thể giúp doanh nghiệp khởi nghiệp trong nước hội nhập vào chuỗi cung ứng toàn cầu.
Việc xây dựng hệ sinh thái vững mạnh hơn rất quan trọng, cần thúc đẩy hợp tác chặt chẽ hơn giữa các tác nhân trong hệ sinh thái, đặc biệt là giới học thuật và doanh nghiệp.
