Bộ Tài chính mới đây đã ban hành Quyết định số 3761/QĐ-BTC, phê duyệt kế hoạch triển khai Đề án Nâng hạng thị trường chứng khoán Việt Nam đến năm 2030. Đây là văn bản quan trọng xác lập lộ trình hoàn thiện hạ tầng giao dịch, nâng chuẩn minh bạch và đưa thị trường tiến gần hơn tới bộ tiêu chí của MSCI.
Trong số các nhiệm vụ trọng tâm, việc chuẩn bị áp dụng hệ thống vay - cho vay chứng khoán (SBL) và bán khống có kiểm soát từ năm 2026, đồng thời hướng tới giao dịch T0, được đánh giá là bước ngoặt lớn về cấu trúc thị trường.
Theo định hướng mới, Việt Nam sẽ vận hành đồng bộ các trụ cột: hoàn thiện hạ tầng thanh toán T+0; áp dụng cơ chế Đối tác bù trừ trung tâm (CCP); tăng cường kết nối kỹ thuật với các công ty chứng khoán; mở rộng chuẩn công bố thông tin; đưa vào vận hành hệ thống SBL nhằm cho phép vay - mượn chứng khoán an toàn, chuẩn hóa theo thông lệ quốc tế. Đây chính là nền tảng để triển khai bán khống từ năm 2026, sau hơn 20 năm thị trường hình thành và phát triển.
Bán khống thực chất là nghiệp vụ cho phép nhà đầu tư bán trước, mua sau, kỳ vọng hưởng lợi khi giá cổ phiếu giảm. Nhà đầu tư phải vay cổ phiếu từ hệ thống SBL, bán ra thị trường, sau đó mua lại để hoàn trả. Quy trình này đòi hỏi hạ tầng pháp lý và kỹ thuật đầy đủ, bởi tất cả các giao dịch đều phải được kiểm soát chặt chẽ nhằm đảm bảo an toàn hệ thống và hạn chế rủi ro thao túng. Đó cũng là lý do Việt Nam chỉ triển khai khi hệ thống bù trừ - lưu ký đã sẵn sàng và nền tảng giao dịch đã đạt mức độ trưởng thành cần thiết.
Song song với bán khống, giao dịch T0, cho phép mua và bán cùng ngày, cũng được nghiên cứu áp dụng. Khi cổ phiếu mua chưa về tài khoản theo chu kỳ T+2,5, nhà đầu tư có thể vay tạm chứng khoán qua SBL để bán ngay trong phiên. Cơ chế này tạo ra sự liên thông giữa T0 và bán khống, đòi hỏi hạ tầng đồng bộ và mức độ giám sát cao hơn. Chính vì vậy, Bộ Tài chính đã đưa hai hoạt động này vào cùng một lộ trình.
Việc áp dụng bán khống và T0 mang lại những thay đổi quan trọng đối với thị trường. Thứ nhất, thanh khoản được dự báo tăng mạnh. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy tại các thị trường đã áp dụng nghiệp vụ này, giá trị giao dịch tăng đáng kể: tại Mỹ, thanh khoản nhóm cổ phiếu được phép short cao hơn 10-20% so với nhóm không đủ điều kiện; tại Hồng Kông, giá trị giao dịch tăng 25-30% chỉ sau hai năm mở rộng danh sách short. Khi thị trường có thêm chiều giao dịch giảm, vòng quay dòng tiền được đẩy nhanh, chiến lược đầu tư đa dạng hơn và mức độ tham gia của nhà đầu tư, đặc biệt là khối tổ chức, tăng lên rõ rệt.
Thứ hai, bán khống giúp nâng cao tính minh bạch và cải thiện chất lượng định giá. Tại các thị trường phát triển, nhiều quỹ đầu tư có chiến lược short chủ động phân tích các doanh nghiệp có rủi ro tài chính, mô hình kinh doanh thiếu bền vững hoặc định giá vượt xa giá trị thực. Những báo cáo phản biện này tạo ra góc nhìn bổ sung cho thị trường, giúp giá cổ phiếu phản ánh tốt hơn thông tin hai chiều – tăng và giảm – hạn chế các đợt tăng nóng thiếu cơ sở hoặc biến động do tâm lý.
Thứ ba, đây là bước hoàn thiện cấu trúc thị trường, tăng khả năng đáp ứng tiêu chí nâng hạng. Dù bán khống không phải là điều kiện bắt buộc để MSCI đưa Việt Nam vào nhóm thị trường mới nổi, nhưng lại là yếu tố thể hiện mức độ trưởng thành của hạ tầng kỹ thuật, pháp lý và cơ chế phòng vệ rủi ro. Khi cơ chế CCP và hệ thống SBL vận hành ổn định, thị trường sẽ có thêm các lớp bảo vệ, giảm thiểu rủi ro thanh toán và phù hợp hơn với tiêu chuẩn mà các quỹ nước ngoài đặt ra.
Thứ tư, nhóm cổ phiếu chứng khoán được dự báo hưởng lợi trực tiếp. Giá trị giao dịch tăng sẽ kéo theo tăng trưởng trong doanh thu môi giới, cho vay margin, cho vay chứng khoán và dịch vụ bù trừ. Các công ty chứng khoán cũng có cơ hội mở rộng sản phẩm, tham gia sâu hơn vào hoạt động SBL và cung cấp giải pháp quản trị rủi ro cho nhà đầu tư.
Một vấn đề được đặt ra là vì sao Việt Nam không áp dụng bán khống sớm hơn. Lý giải cho điều này, nhiều chuyên gia cho rằng khi thị trường còn nhỏ và cơ sở hạ tầng chưa hoàn chỉnh, việc cho phép bán khống có thể gây biến động mạnh, làm tăng rủi ro trong các giai đoạn thông tin tiêu cực. Chỉ đến khi thị trường vận hành ổn định, quy mô đạt độ sâu nhất định và các quy định giám sát được xây dựng chặt chẽ, điều kiện để triển khai mới thực sự chín muồi.
