Bài 4: Tăng hiệu quả chi tiêu công cho tài khóa bền vững

Trụ cột của ổn định vĩ mô và phát triển bao trùm

Có thể khẳng định thời gian qua, chi tiêu công đã trở thành công cụ tài khóa trọng yếu giúp Việt Nam duy trì ổn định vĩ mô, bảo đảm an sinh và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Từ năm 2016 đến nay, cơ cấu ngân sách và phương thức chi tiêu đã chuyển mình mạnh mẽ, phản ánh nỗ lực tái cấu trúc tài khóa, đồng thời thích ứng linh hoạt với cú sốc COVID-19 và yêu cầu chuyển đổi xanh trong thời kỳ phát triển mới.

Phân tích sâu về vấn đề này, TS. Bùi Tiến Hanh - Khoa Tài chính công (Học viện Tài chính) cho rằng, chi tiêu công là “đòn bẩy” của chiến lược phát triển dài hạn chứ không đơn thuần là hoạt động ngân sách. Khi được phân bổ hợp lý, các khoản chi cho hạ tầng, giáo dục, y tế hay khoa học công nghệ giúp nâng cao năng suất, cải thiện năng lực cạnh tranh quốc gia và mở rộng cơ hội cho các nhóm yếu thế, qua đó kết nối tăng trưởng kinh tế với phát triển bao trùm và công bằng xã hội.

“Chi tiêu công đảm nhiệm ba vai trò lớn là thúc đẩy tăng trưởng dài hạn, bảo đảm công bằng xã hội và định hướng phát triển xanh. Việc đầu tư vào hạ tầng, năng lượng tái tạo cùng quản lý môi trường góp phần giảm chi phí giao dịch, hạn chế tổn hại sinh thái, đồng thời tạo nền tảng để khu vực tư nhân mở rộng đầu tư xanh. Đây là hướng đi thiết yếu để đạt mục tiêu tăng trưởng gắn với bền vững”, TS. Bùi Tiến Hanh nhấn mạnh.

Theo TS. Hanh, về khung pháp lý, Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản quan trọng như Luật Ngân sách Nhà nước, Luật Đầu tư công, Chiến lược Tài chính đến năm 2030 và Chiến lược Tăng trưởng xanh 2021-2030. Các văn bản này khẳng định nguyên tắc chi ngân sách hiệu quả, minh bạch, gắn với mục tiêu ổn định vĩ mô và phát triển bền vững. Đồng thời, Nhà nước đặt trọng tâm vào việc tăng chi đầu tư phát triển, giảm chi thường xuyên, hướng đến mô hình chi tiêu công hiện đại.

Số liệu của World Bank cho thấy, giai đoạn 2016-2024, chi tiêu công của Việt Nam biến động linh hoạt theo chu kỳ kinh tế. Từ mức 21,4% GDP năm 2016, chi tiêu giảm dần đến 19,8% năm 2019, rồi tăng mạnh lên 21,3% năm 2020 do ảnh hưởng của COVID-19. Sau đại dịch, Chính phủ thực hiện chính sách tài khóa thận trọng hơn, đưa tỷ lệ này xuống còn 16,5% GDP năm 2024, minh chứng cho sự điều hành cân bằng giữa kích thích và ổn định.

Đầu tư công giai đoạn này thể hiện vai trò “bộ đệm” trong khủng hoảng. Năm 2020, tỷ lệ đầu tư công đạt 7,2% GDP, giúp bù đắp sụt giảm của khu vực tư nhân, duy trì việc làm và năng lực sản xuất. Tuy nhiên, đến năm 2024, con số này chỉ còn 4,8%, đặt ra lo ngại về khả năng duy trì động lực tăng trưởng nếu thiếu sự tham gia mạnh mẽ hơn của khu vực tư nhân và dòng vốn nước ngoài.

Một điểm đáng chú ý là tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công vẫn thấp hơn mục tiêu. Nhiều năm chỉ đạt 70-80% kế hoạch do vướng mắc về thủ tục, giải phóng mặt bằng và năng lực quản lý dự án. TS. Bùi Tiến Hanh nhận định, sự chậm trễ này làm giảm hiệu quả sử dụng ngân sách và khiến nền kinh tế lỡ nhịp phục hồi. Vì thế, việc cải thiện tốc độ và chất lượng giải ngân được xem là yếu tố quyết định để tăng tính lan tỏa của chi tiêu công.

Tăng trưởng GDP của Việt Nam trong giai đoạn này cũng phản ánh sự tương tác phức tạp giữa chi tiêu công và chu kỳ kinh tế. Dù chi tiêu tăng cao giai đoạn 2020 - 2021, tăng trưởng giảm mạnh do tác động của dịch bệnh. Ngược lại, năm 2022, khi chi tiêu giảm, tăng trưởng bật lên 8,5%. “Điều đó cho thấy hiệu quả phân bổ và khả năng hấp thụ vốn mới là yếu tố quyết định tác động thực sự của chi tiêu công tới tăng trưởng”, TS. Hanh nhấn mạnh.

Cần thiết lập khuôn khổ tài khóa trung hạn

Theo các chuyên gia, bên cạnh những hạn chế, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Chính sách chi tiêu công giúp duy trì kỷ luật tài khóa, giữ nợ công ở mức an toàn và củng cố niềm tin thị trường. Trong khủng hoảng, đầu tư công phát huy vai trò chủ động, góp phần ngăn chặn suy thoái sâu. Đồng thời, chi cho giáo dục, y tế, an sinh và hạ tầng góp phần nâng cao năng suất tổng hợp (TFP), tạo nền tảng cho tăng trưởng bao trùm.

Tuy vậy, ba thách thức lớn vẫn tồn tại gồm quy mô đầu tư công suy giảm, hiệu quả giải ngân thấp và cơ cấu chi ngân sách mất cân đối khi chi thường xuyên chiếm tỷ trọng cao. Những hạn chế này khiến nguồn lực dành cho đổi mới sáng tạo, hạ tầng xanh hay chuyển đổi số còn hạn chế, làm giảm khả năng hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng nhanh và bền vững.

Ngoài ra, Việt Nam đang phải đối mặt với các rủi ro tài khóa trung hạn. Khi chi thường xuyên tăng nhanh, áp lực cải cách lương và an sinh xã hội có thể thu hẹp không gian đầu tư phát triển. Nếu tốc độ tăng thu ngân sách chậm lại, dư địa tài khóa suy giảm, nguy cơ “thiếu lực đẩy” cho tăng trưởng dài hạn trở nên hiện hữu, một bài học mà nhiều nền kinh tế mới nổi từng trải qua.

Để vượt qua những thách thức này, TS. Hà Thị Đoan Trang - Khoa Tài chính công (Học viện Tài chính) đề xuất tái thiết lập khuôn khổ quản lý tài khóa trung hạn (MTEF), nhằm cân bằng giữa kỷ luật ngân sách và nhu cầu đầu tư. Mô hình này quy định rõ trần bội chi, ngưỡng nợ công và tỷ lệ tối thiểu dành cho đầu tư phát triển, giúp duy trì tính dự báo, củng cố niềm tin thị trường và bảo đảm tăng trưởng ổn định.

Cùng với đó, cần đẩy mạnh quản trị chi theo kết quả (result-based budgeting). Việc chuyển từ cấp phát đầu vào sang phân bổ dựa trên hiệu quả đầu ra giúp loại bỏ các khoản chi kém hiệu quả, đồng thời khuyến khích các bộ, ngành hướng tới mục tiêu cụ thể về giáo dục, y tế và môi trường. Đây là phương thức hiện đại mà OECD khuyến nghị cho các nền kinh tế đang phát triển.

Một ưu tiên khác là cải thiện quản lý đầu tư công (PIM). Việc lựa chọn dự án cần dựa trên phân tích chi phí - lợi ích, đánh giá rủi ro khí hậu và tích hợp yếu tố carbon để bảo đảm tính bền vững. Song song, áp dụng đấu thầu điện tử và cơ chế thưởng - phạt tiến độ có thể giúp đẩy nhanh giải ngân, giảm đội vốn và tăng tính minh bạch trong quản lý dự án.

“Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, xanh hóa ngân sách là xu hướng tất yếu. Các công cụ như gắn nhãn chi tiêu xanh (green tagging), phát hành trái phiếu xanh hay công bố ngân sách khí hậu hằng năm sẽ giúp Nhà nước định hướng nguồn lực vào hạ tầng chống ngập, năng lượng tái tạo và quản lý chất thải. Cách làm này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn thu hút dòng vốn xanh quốc tế”, TS. Trang lý giải.

Ngoài ra, TS. Trang cũng cho rằng chi tiêu công cần gắn chặt với phát triển vốn nhân lực và năng suất lao động. Chính phủ nên ưu tiên đầu tư vào các chương trình kỹ năng số, khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo. Mô hình mua sắm công đổi mới (public procurement for innovation) sẽ tạo cầu cho công nghệ sạch, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong kỷ nguyên kinh tế tri thức.