Mặc dù về nghỉ hưu đã lâu nhưng trong ký ức của mình, ông Nguyễn Xuân Phiến - nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Thuỷ Nguyên (cũ) TP. Hải Phòng vẫn nhớ và chia sẻ về những kỷ niệm, năm tháng mình còn công tác. Là lãnh đạo được giao phụ trách lĩnh vực văn hóa - xã hội nên một trong những vấn đề được ông nhắc nhiều là những khó khăn của người dân và các cơ sở y tế những năm cuối thập niên 80 - thời điểm mà công cuộc đổi mới kinh tế của nước ta vẫn ở trong giai đoạn đầu.
Không ít người dân đi khám, điều trị bệnh xong rồi thì lại không có tiền để trả; hậu quả là các đơn vị y tế bị thất thu không nhỏ và ngân sách nhà nước phải bù lỗ khá nhiều.
“Mỗi năm UBND huyện phải bù lỗ cho bệnh viện huyện khoảng 70 triệu đồng vì người dân trốn viện phí. Với thời giá những năm cuối thập niên 80, đầu thập niên 90 thì đây là số tiền lớn lắm”, ông Phiến kể lại.
Thời điểm đó, cơ sở y tế ở nhiều địa phương khác cũng gặp những khó khăn tương tự. Tại Sông Thao - một huyện vùng rừng núi, chiêm trũng thuộc tỉnh Vĩnh Phú cũ (nay là địa bàn thuộc tỉnh Phú Thọ), các cơ sở y tế cũng được ghi nhận trong tình trạng nhiều áp lực trong hoạt động thu - chi. Kinh phí định mức theo giường bệnh thấp, trả lương cho cán bộ nhân viên y tế đã khó khăn, nhưng tiền phụ cấp, tiền trực cho cán bộ, nhân viên còn khó khăn hơn. Trong khi đó, đời sống người dân trên địa bàn cũng rất hạn chế, thu nhập bình quân đầu người không nổi 200 kg thóc/năm.
Những lát cắt từ 2 địa phương trên phần nào phản ánh bức tranh thực trạng chung hệ thống các cơ sở y tế những năm đầu đổi mới. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 4 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII ngày 14/1/1993 cũng đã chỉ rõ về những vấn đề cấp bách trong sự nghiệp chăm sóc, bảo vệ sức khỏe nhân dân.
Trong đó, đã đánh giá, “...Y tế cơ sở suy yếu. Nhiều bệnh viện xuống cấp cả về cơ sở vật chất, tổ chức quản lý, điều trị và tinh thần phục vụ. Một số chủ trương như thu viện phí, cho các cơ sở y tế nhà nước khám chữa bệnh ngoài giờ..., tuy có giải quyết được một phần khó khăn, nhưng lại làm nảy sinh những vấn đề mới, nhiều tiêu cực, việc thu viện phí còn tùy tiện, gây nhiều khó khăn phiền hà cho nhân dân, nhất là cho những bệnh nhân nghèo…”.
Những nguyên nhân chủ yếu của những yếu kém trong công tác bảo vệ sức khỏe nhân dân được Ban Chấp hành Trung ương nêu ra. Một trong số đó là do: Đầu tư của Nhà nước còn hạn chế. Không kịp thời có chính sách hỗ trợ cho y tế cơ sở ở nông thôn khi thực hiện cơ chế khoán mới trong nông nghiệp. Tâm lý ỷ lại, hậu quả của nhiều năm thực hiện các chính sách bao cấp còn khá phổ biến.
Những khó khăn về y tế được ghi nhận ở nhiều địa phương nhưng chúng tôi nhắc lại câu chuyện ở huyện Thủy Nguyên (Hải Phòng) và Sông Thao (Phú Thọ) là có lý do. Đây là 2 địa phương đã tiên phong thực hiện thí điểm thành công một chế tài chính y tế mới, mở ra đột phá mới để tháo gỡ khó khăn thách thức rất lớn cho công tác chăm sóc sức khỏe người dân những năm đầu đổi mới. Đó là việc thực hiện cơ chế bảo hiểm trong lĩnh vực y tế, theo nguyên lý “số đông bù số ít”, nhiều người đóng góp để bù chi phí điều trị cho những người không may gặp tai nạn thương tích, mắc bệnh.
Tại huyện Sông Thao, cơ chế bảo hiểm này được gọi là bảo hiểm khám chữa bệnh nhân đạo; tại huyện Thủy Nguyên được gọi là bảo hiểm sức khỏe. Đây là một cách làm mới, với sự tham gia của 3 bên; người dân, cơ sở khám chữa bệnh và một cơ quan chịu trách nhiệm thu (phí bảo hiểm từ người dân), chi (thanh toán với cơ sở y tế).
Đúng như câu nói: vạn sự khởi đầu nan, những ngày đầu thực hiện bảo hiểm trong lĩnh vực y tế gặp vô vàn thách thức. Đây là mô hình mới hoàn toàn, chưa từng được thực hiện ở nước ta trước đó. Phải có sự định hướng chỉ đạo mạnh mẽ, quyết tâm lớn từ cấp ủy và chính quyền địa phương thành lập cơ quan bảo hiểm - đứng ra chịu trách nhiệm thu phí và ký hợp đồng, thanh toán với cơ sở y tế. Cùng với là hàng loạt vấn đề đặt ra và đòi hỏi phải thực hiện một cách hợp lý, vừa bám sát nguyên lý hoạt động bảo hiểm “số đông bù số ít”, vừa phải cân đối để phù hợp với tình hình thực tiễn đời sống thu nhập của người dân.
Đơn cử như việc tính toán, xác định mức thu từ người dân như thế nào, chi như thế nào với cơ sở y tế để đảm bảo cân đối đóng - hưởng, không bị thâm hụt nguồn quỹ; đồng thời phải đảm bảo nguồn lực chi trả phục vụ cho người dân mỗi khi có nhu cầu khám, chữa bệnh trong khoảng thời gian nhất định…
Quan trọng nhất là phải làm sao để người dân hiểu và tin tưởng tham gia. Phải có sự bảo đảm, cam kết bảo lãnh mạnh mẽ từ cấp ủy, chính quyền địa phương cùng sự nỗ lực cố gắng vận động rất lớn từ những cán bộ đầu tiên của cơ quan bảo hiểm.
Thực tiễn thí điểm tại 2 địa bàn huyện nói trên đã đặt những nền móng ban đầu hết sức quan trọng, là tiền đề để cơ chế bảo hiểm trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe từng bước được mở rộng tại nhiều địa phương khác trên cả nước.
Ngày 15/8/1992, Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) ban hành Nghị định số 299-HĐBT, ban hành Điều lệ BHYT, chính thức triển khai chính sách BHYT trên cả nước; mở ra một cơ chế tài chính y tế mới, tạo một nguồn lực mới cho công tác chăm sóc sức khỏe Nhân dân.
Qua quá trình thực hiện, cho đến hết năm 2024, số người tham gia BHYT trên cả nước đã đạt trên 95,5 triệu người, chiếm 94,29% dân số. Toàn quốc có gần 13.000 cơ sở y tế tham gia khám, chữa bệnh BHYT. Số lượt người có thẻ BHYT đi khám, chữa bệnh tăng liên tục qua các năm. Trong 15 năm qua, đã có trên 2.120 triệu lượt người khám, chữa bệnh BHYT. Tính riêng năm 2024, số lượt khám, chữa bệnh BHYT đạt 183,6 triệu, tăng gần gấp đôi so với năm 2009 - năm đầu tiên chính sách BHYT được thực hiện theo Luật số 25/2008/QH12.
Nghị quyết số 72-NQ/TW ngày 9/9/2025 của Bộ Chính trị “Về một số giải pháp đột phá, tăng cường bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân” đã nêu quan điểm: cải cách mạnh mẽ tài chính y tế, bảo đảm hiệu quả, bền vững của chính sách BHYT; tiếp tục thực hiện chủ trương ngân sách nhà nước, BHYT bảo đảm chi trả cho các dịch vụ y tế ở mức cơ bản, người sử dụng chi trả cho phần vượt mức.
