Mở đầu
OCOP là chương trình phát triển kinh tế khu vực nông thôn theo định hướng phát triển nội sinh và gia tăng giá trị, gắn phát triển nông thôn với đô thị. Đây cũng là giải pháp, nhiệm vụ trọng tâm trong triển khai thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. Trọng tâm của Chương trình OCOP là phát triển sản phẩm nông nghiệp, phi nông nghiệp, dịch vụ có lợi thế ở mỗi địa phương theo chuỗi giá trị, do các tổ chức kinh tế tập thể và kinh tế tư nhân đóng vai trò chủ đạo thực hiện. Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, ban hành khung pháp lý và chính sách để thực hiện, hỗ trợ các khâu đào tạo, tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật, ứng dụng khoa học công nghệ, xây dựng thương hiệu, xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm, định hướng quy hoạch các vùng sản xuất hàng hóa, dịch vụ.
Sản phẩm OCOP là các sản phẩm được phát triển dựa trên lợi thế so sánh của cộng đồng, có sử dụng nguyên liệu địa phương, do các thành viên hoặc cộng đồng địa phương cung ứng, được phát triển từ công nghệ truyền thống, phát triển bền vững và có ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng. Mỗi xã có tối thiểu một sản phẩm, không giới hạn số sản phẩm của một xã.
Ninh Bình hiện có 75 làng nghề tiêu chuẩn, với các sản phẩm độc đáo và đa dạng. Một số sản phẩm của Ninh Bình có thương hiệu riêng như: Thịt dê, cơm cháy, mắm tép, rượu... nên các địa phương của Ninh Bình có nhiều tiềm năng phát triển OCOP. Do vậy, căn cứ Quyết định số 490/QĐ-TTg ngày 07/5/2018 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” giai đoạn 2018-2020, tỉnh Ninh Bình đã từng bước xây dựng phát triển sản phẩm địa phương đạt tiêu chuẩn OCOP. Sau 3 năm triển khai Chương trình, sản phẩm tham gia và đạt tiêu chuẩn còn hạn chế số lượng và chất lượng, việc tìm kiếm thị trường tiêu thụ, quảng bá và giới thiệu sản phẩm còn gặp nhiều khó khăn.
Thực trạng Chương trình mỗi xã một sản phẩm ở Ninh Bình
Công tác triển khai
Xác định rõ vai trò quan trọng của Chương trình OCOP, năm 2017 UBND tỉnh Ninh Bình đã ban hành các văn bản chỉ đạo các cấp, ngành triển khai thực hiện việc điều tra, khảo sát, thu thập dữ liệu xây dựng Đề án “Mỗi vùng có sản phẩm đặc trưng, chất lượng, an toàn tỉnh Ninh Bình giai đoạn 2018-2020”, thuộc Chương trình OCOP. Sau khi đề án được phê duyệt, UBND Tỉnh đã ban hành các kế hoạch triển khai thực hiện đề án cho từng năm. Cơ quan thường trực chỉ đạo chương trình cấp tỉnh là Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn; Chỉ đạo Chương trình OCOP cấp huyện là Ban chỉ đạo Chương trình mục tiêu quốc gia cấp huyện; Ở cấp xã bố trí cán bộ chuyên trách nông thôn mới kiêm nhiệm Chương trình OCOP. Ninh Bình đã thành lập hội đồng đánh giá cấp tỉnh và 8 hội đồng cấp huyện.
Hàng năm, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tổ chức từ 2 đến 5 hội nghị tập huấn, lớp bồi dưỡng kiến thức các cấp nhằm phổ biến nội dung và bàn giải pháp thực hiện Chương trình. Thông qua đó cung cấp thông tin, tài liệu về chủ trương, chính sách nhằm nâng cao nhận thức của nhân dân, chủ thể sản xuất về mục tiêu, nội dung hoạt động của Chương trình. Đồng thời, hỗ trợ các chủ thể sản xuất hoàn thiện, nâng cao chất lượng, tăng giá trị sản phẩm đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng, xây dựng các website, trang liên kết để truyền thông, quảng bá sản phẩm.
Chương trình OCOP được tuyên truyền trên một số chương trình truyền hình như “Dân hỏi, cơ quan chức năng trả lời”; Chương trình Phát triển bền vững “OCOP- Hướng đi mới cho kinh tế nông thôn Ninh Bình”; các phóng sự truyền thông về kết quả các mô hình OCOP được phát sóng, nhiều bài báo về Chương trình được đăng tải trên báo Ninh Bình, báo Làng nghề Việt… giúp người dân hiểu được mục đích, ý nghĩa, nội dung và cách thức thực hiện Chương trình.
Ngay trong tháng đầu năm, tại các huyện, thành phố thực hiện tiếp nhận đăng ký ý tưởng sản phẩm của các chủ thể sản xuất, lên kế hoạch hỗ trợ các tổ chức kinh tế khi các tổ chức có nhu cầu đăng ký. Trên cơ sở kết quả điều tra, rà soát thông tin về chủ thể sản xuất và các sản phẩm OCOP; UBND 8 huyện, thành phố xây dựng kế hoạch phát triển sản phẩm OCOP cho các tổ chức kinh tế cần hỗ trợ.
Qua khảo sát cho thấy, công tác đào tạo tập huấn mới tập trung ở lực lượng cán bộ quản lý, hướng dẫn thực hiện, còn những chủ thể trực tiếp tham gia chương trình là đối tượng cần được tập huấn sâu mới chỉ đạt trung bình 10 người /huyện, thị. Chính vì vậy, nhiều chủ thể còn chưa hiểu rõ chương trình, những chủ thể được chọn tham gia chương trình còn thấy khó khăn, lúng túng trong khâu hoàn thiện hồ sơ sản phẩm.
Các sản phẩm của tỉnh Ninh Bình
Thực hiện Chương trình OCOP, giai đoạn 2018 - 2020, Ninh Bình đã tập trung hỗ trợ cho 18 chủ thể với tổng 26 sản phẩm OCOP trong đó có 21 sản phẩm được xếp hạng 4 sao và 5 sản phẩm xếp hạng 3 sao.
Các sản phẩm đăng ký tham gia được đánh giá theo thang điểm 100, chia thành 5 hạng sao (từ cấp 1 đến cấp 5) theo 3 phần: Các tiêu chí đánh giá sản phẩm và sức mạnh cộng đồng (35 điểm), các tiêu chí đánh giá khả năng tiếp thị sản phẩm (25 điểm), các tiêu chí đánh giá chất lượng sản phẩm (40 điểm). Hiện nay các sản phẩm OCOP của tỉnh Ninh Bình đạt từ 3 sao trở lên và chưa có sản phẩm 5 sao. 100% sản phẩm OCOP Ninh Bình sử dụng hoàn toàn lao động địa phương, đa số các sản phẩm có tỷ lệ sử dụng nguyên liệu địa phương từ 80% trở lên. Tuy nhiên, chất lượng nhiều sản phẩm OCOP còn chưa cao, chưa được nhân dân tin dùng, rất ít sản phẩm có chứng nhận đạt tiêu chuẩn cao như VietGap/Global Gap/hữu cơ... sản phẩm được xuất khẩu chỉ chiếm 10% nhưng tỷ lệ sử dụng nguyên liệu địa phương chỉ đạt 40%.
Nhiều chủ thể chưa đánh giá được năng lực cạnh tranh của sản phẩm so với các cùng loại khác trong Tỉnh, cũng như so với các vùng miền khác trong nước, sản lượng tiêu thụ nhỏ lẻ chủ yếu thông qua tư thương mà ít có hợp đồng tiêu thụ, liên doanh liên kết. Số lượng khách hàng trong Tỉnh, trong nước và ngoài nước biết đến sản phẩm còn hạn chế, hệ thống kênh phân phối chưa đa dạng.
Hỗ trợ phát triển sản phẩm của Ninh Bình
Các sản phẩm đăng ký tham gia chương trình được hỗ trợ hoàn thiện, chuẩn hóa sản phẩm theo tiêu chuẩn của OCOP như: Các thủ tục liên quan đến xác nhận và công bố chất lượng, vấn đề an toàn thực phẩm, cấp mã số mã vạch toàn cầu, hệ thống truy xuất nguồn gốc gồm: Mã Qrcode, tem điện tử; Thiết kế website, xây dựng clip và viết bài quảng bá sản phẩm; tham dự hội chợ, triển lãm sản phẩm OCOP do các tỉnh và trung ương tổ chức...
Mặc dù, Ninh Bình có chính sách hỗ trợ cho các chủ thể phát triển sản phẩm OCOP, nhưng hình thức hỗ trợ chưa nhiều, chưa đồng đều, hiệu quả của hoạt động xúc tiến chưa cao nên nhiều chủ thể còn lúng túng ngay cả khi đã được hỗ trợ. Đến nay, mới có một chủ thể được hỗ trợ đổi mới công nghệ, trang thiết bị máy móc.
Giải pháp triển khai hiệu quả Chương trình Mỗi xã một sản phẩm tại tỉnh Ninh Bình
Đối với ban chỉ đạo chương trình OCOP tỉnh Ninh Bình
Thứ nhất, đẩy mạnh thông tin tuyên truyền. Cần nâng cao chất lượng nội dung tập huấn cho các đối tượng, nhất là mở rộng quy mô tập huấn cho các chủ thể tham gia chương trình nhằm nâng cao nhận thức, phương pháp, cách thức tiếp cận và triển khai Chương trình đến đội ngũ cán bộ các cấp, đến các doanh nghiệp, hợp tác xã, cơ sở sản xuất để tạo nên phong trào sâu rộng sản xuất, kinh doanh sản phẩm OCOP. Tăng cường xây dựng tin, bài, đa dạng nội dung tuyên truyền trên Đài Phát thanh và Truyền hình Tỉnh. Từ đó, thúc đẩy sản xuất, tạo điều kiện và động lực cho người sản xuất mạnh dạn đầu tư, phát triển các sản phẩm lợi thế của mỗi địa phương.
Thứ hai, đa dạng hóa nội dung và tăng cường hoạt động hỗ trợ cho các chủ thể. Tỉnh cần tập trung chỉ đạo điểm, tạo bước đột phá đối với những sản phẩm chủ lực trong nhóm sản phẩm hạng 4 sao, nâng cao chất lượng sản phẩm, hướng các nhóm sản phẩm này tiệm cận dần đến các tiêu chuẩn cao của quốc gia và quốc tế. Đào tạo, tập huấn, hướng dẫn và kiểm soát chặt chẽ việc duy trì áp dụng, tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật trong sản xuất theo chuỗi giá trị. Cùng với đó, có chính sách hỗ trợ lãi suất tín dụng, tăng cường quảng bá các sản phẩm đạt tiêu chuẩn OCOP đến đông đảo người tiêu dùng. Hình thành nên các kênh phân phối sản phẩm rộng rãi trong và ngoài tỉnh… Liên kết với trường đại học, trường dạy nghề trong Tỉnh để đào tạo các ngành nghề liên quan đến dự án, quản trị kinh doanh, tiếp thị cho các cộng đồng tham gia dự án. Tăng nguồn hỗ trợ và huy động kinh phí cho việc thực hiện Chương trình.
Đối với các chủ thể kinh doanh
Một là, nghiên cứu nhu cầu của khách hàng. Khoảng 80% các sản phẩm OCOP hiện tại và tiềm năng của tỉnh Ninh Bình là các sản phẩm từ nông nghiệp phục vụ nhu cầu sức khỏe của con người. Đa số người tiêu dùng đều quan tâm đến độ an toàn của các sản phẩm nông nghiệp và mức độ quan tâm không có sự khác nhau đáng kể giữa các nhóm xã hội. Tuy nhiên, do có sự chênh lệch về thu nhập nên mức độ chấp nhận mức giá bán cao đối với các sản phẩm an toàn sẽ khác nhau giữa các nhóm. Khi thu nhập cao hơn, người tiêu dùng sẽ lựa chọn nhiều hơn các sản phẩm thực phẩm chất lượng cao, có xu hướng chọn lựa hàng hóa và sản phẩm hữu cơ an toàn, chuyển dịch phương thức mua sắm từ chợ truyền thống sang mua ở siêu thị và các cửa hàng nông sản an toàn. Do vậy các chủ thể kinh doanh cần nghiên cứu kỹ nhu cầu khách hàng để lựa chọn thị trường mục tiêu phù hợp với năng lực của mình.
Hai là, phát triển sản phẩm theo nhu cầu của khách hàng trên cơ sở thế mạnh địa phương. Các sản phẩm có thế mạnh hiện nay ở các xã của tỉnh Ninh Bình chủ yếu thuộc nhóm thực phẩm (chiếm 50% tổng sản phẩm OCOP), đồ uống (15%) và thảo dược (15%), ngoài ra còn có một số sản phẩm lưu niệm trang trí (12%). Tuy nhiên, để mở rộng được thị trường tiêu thụ, các chủ thể cần nghiên cứu sản phẩm cùng loại được sản xuất ở các tỉnh khác, sản phẩm nhập khẩu để xác định lợi thế, tạo sự khác biệt cho sản phẩm của mình.
Đối với nhóm thực phẩm, đồ uống và thảo dược, các chủ thể cần phát triển sản phẩm theo hướng an toàn, hữu cơ bằng việc ứng dụng công nghệ trong trồng, sơ chế và bảo quản để nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP.... Đối với nhóm sản phẩm lưu niệm, trang trí cần phát triển các sản phẩm đa dạng về loại hình và mẫu mã; mang tính ứng dụng cao phục vụ cuộc sống thường ngày; có kích thước gọn, nhẹ, tiện lợi để dễ vận chuyển, đóng gói, bảo quản; thân thiện với môi trường.
Thực hiện liên kết sản xuất để đảm bảo vùng nguyên liệu, đáp ứng quy mô sản xuất lớn khi nhu cầu khách hàng gia tăng, mở rộng thị trường, hướng đến xuất khẩu từ đó có thể nâng hạng sản phẩm lên 5 sao. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị từ đầu vào đến đầu ra, chủ thể sản xuất cần phối hợp với nhà nước, nhà phân phối, nhà khoa học, các ngân hàng, tổ chức tín dụng... Các sản phẩm cần được đầu tư thiết kế kiểu dáng, nhãn mác, bao bì đóng gói, ứng dụng công nghệ để có thể truy xuất nguồn gốc, đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ đối với sản phẩm. Xác định mức giá bán sản phẩm phù hợp với chất lượng, đảm bảo tính cạnh tranh.
Ba là, đa dạng hóa kênh phân phối. Ngoài việc đáp ứng nhu cầu khách hàng tại địa phương, các sản phẩm OCOP hiện nay đã sử dụng những phương thức bán hàng hiện đại như bán hàng qua mạng xã hội, qua website, qua các trang giao dịch điện tử sản phẩm. Một số sản phẩm đã được bán trên sàn thương mại điện tử Postmart, Voso và Cổng thông tin kết nối cung cầu liên minh hợp tác xã Việt Nam. Tuy nhiên, do đặc điểm hàng nông sản có thời gian bảo quản ngắn nên các chủ thể cần phát triển một cách vững chắc các kênh bán truyền thống như các chợ, cửa hàng bán lẻ, cửa hàng nông sản uy tín trong tỉnh và các tỉnh lân cận.
Đối với sản phẩm mới gia nhập thị trường, chưa được nhiều khách hàng biết đến và tin dùng, các chủ thể nên lựa chọn phân phối theo hình thức gửi bán hoặc kết hợp với các nhà hàng để họ sử dụng sản phẩm hoặc giới thiệu bán sản phẩm cho khách. Phát triển hệ thống, điểm bán hàng tại các khu du lịch để các đoàn khách trong nước và quốc tế biết đến sản phẩm chất lượng cao của Tỉnh.
Bốn là, tăng cường hoạt động xúc tiến hỗn hợp. Phát huy quảng cáo sản phẩm trên các trang mạng xã hội, website, các phương tiện thông tin đại chúng, tham gia hội chợ triển lãm trong và ngoài nước.
Kết luận
Việc triển khai thực hiện có hiệu quả Chương trình OCOP là hướng đi đúng, góp phần tái cơ cấu ngành nông nghiệp, nâng cao giá trị sản xuất, khẳng định thương hiệu các sản phẩm riêng của Ninh Bình. Điều này có tác động tích cực tới phát triển kinh tế-xã hội của địa phương và thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới. OCOP là chương trình mới, mục tiêu và động lực là chủ thể tham gia, do đó để phát triển sản phẩm có hiệu quả, các chủ thể kinh doanh cần tích cực, chủ động trong nâng cao chất lượng sản phẩm, liên kết mở rộng sản xuất, trang bị các kiến thức về thị trường. Các cấp chính quyền cần nhận thức được đầy đủ về ý nghĩa, vai trò của chương trình OCOP với phát triển kinh tế - xã hội của Tỉnh để có những biện pháp hỗ trợ kịp thời.
Tài liệu tham khảo:
* Phan Thị Hằng Nga - Khoa Kinh tế, Trường Đại học Hoa Lư Ninh Bình
** Bài đăng trên Tạp chí Tài chính số kỳ 2 tháng 10/2021
