Chuyển đổi cơ cấu cây trồng theo hướng nông nghiệp sạch và thích ứng với biến đổi khí hậu

Việt Nam có một nền kinh tế nông nghiệp lâu đời, sản xuất nông nghiệp theo lối truyền thống, phụ thuộc quá nhiều vào cây lúa hoặc vật nuôi đơn canh đã bộc lộ nhiều hạn chế: năng suất thấp do rủi ro về thiên tai, dịch bệnh; giá lúa bấp bênh do biến động thị trường. Do đó, để chuyển đổi cơ cấu cây trồng thành công, cần có sự vào cuộc đồng bộ từ chính quyền, doanh nghiệp đến người dân, với quyết tâm cao và cách làm sáng tạo, linh hoạt theo từng địa phương.

 Thực tế cho thấy, những năm qua, việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi đã được nhiều địa phương trên cả nước nghiên cứu, áp dụng và đã đưa lại những kết quả đáng khích lệ. Trước đây, ở nhiều vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ, người dân chủ yếu gắn bó với mô hình canh tác lúa đơn vụ hoặc hai vụ, phụ thuộc nhiều vào thời tiết, đầu ra bấp bênh, hiệu quả kinh tế thấp. Tuy nhiên, với sự định hướng và hỗ trợ từ chính quyền địa phương, nhiều hộ nông dân đã mạnh dạn phá bỏ thế độc canh, chuyển đổi sang những mô hình cây trồng - vật nuôi có giá trị cao hơn, thích ứng tốt hơn với điều kiện tự nhiên và nhu cầu thị trường.

Điển hình, tại Hà Nội, thực hiện Chương trình số 04-CTr/TU của Thành ủy khóa XVII (giai đoạn 2021- 2025), ngành nông nghiệp Thủ đô đã đẩy mạnh tái cơ cấu theo hướng hiện đại, nông nghiệp sạch, kinh tế tuần hoàn, gắn với công nghiệp chế biến và tiêu thụ sản phẩm. Dù diện tích đất nông nghiệp giảm do quá trình đô thị hóa, nhưng cơ cấu nội bộ ngành trồng trọt đã có chuyển biến tích cực. Thay vì đầu tư dàn trải, các địa phương đã chủ động tăng tỷ trọng các loại cây trồng có giá trị kinh tế cao, mở rộng vùng trồng lúa chất lượng, rau an toàn, cây ăn quả đặc sản và cây cảnh.

Cụ thể, diện tích trồng lúa giảm từ 165.593 ha (2020) xuống còn 153.000 ha (2024), tập trung vào lúa chất lượng cao, phục vụ tiêu dùng và xuất khẩu. Diện tích trồng rau đậu tăng từ 32.907 ha lên 33.954 ha, tập trung vào các vùng sản xuất rau an toàn theo chuỗi. Diện tích cây ăn quả tăng từ 19.390 ha lên 20.339,4 ha, trong đó nổi bật là các vùng trồng bưởi, nhãn, cam, chuối tiêu hồng. Diện tích trồng hoa tăng mạnh từ 6.765 ha lên 7.651,7 ha với nhiều mô hình hoa công nghệ cao, liên kết xuất khẩu.

Đặc biệt, trong bối cảnh xâm nhập mặn gia tăng, các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long đã có những bước chuyển mình rõ nét trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, thích ứng với biến đổi khí hậu. Tỉnh Đồng Tháp, nơi được mệnh danh là “thủ phủ nông nghiệp sạch” - là một ví dụ điển hình. Từ những cánh đồng lúa kém hiệu quả, nông dân tỉnh Đồng Tháp đã mạnh dạn thử nghiệm và nhân rộng mô hình canh tác mới như “Lúa - Sen - Cá”, “Lúa - Sen - Lúa” hoặc luân canh cây trồng theo mùa nước nổi. Kết quả, năm 2023-2024, toàn tỉnh đã chuyển đổi khoảng 1.838 ha sang trồng sen - vượt hơn 30% so với mục tiêu đặt ra đến năm 2025. Tỉnh đã sưu tập được 52 giống sen, phát triển 59 sản phẩm OCOP từ sen, trong đó có 01 sản phẩm đạt chuẩn 5 sao quốc gia.

Tại xã Yên Phong (Ninh Bình), một vùng bán sơn địa từng gặp nhiều khó khăn do phần lớn đất trũng, canh tác lúa kém hiệu quả, người dân đã chủ động chuyển đổi sang mô hình trồng sen - nuôi cá - kết hợp du lịch trải nghiệm. Ông Nguyễn Văn Hải, một trong những người tiên phong cho biết: “So với trồng lúa, mô hình sen - cá không chỉ cho thu nhập gấp 3-4 lần mà còn thu hút khách du lịch, tạo thêm việc làm cho lao động địa phương. Có ngày cao điểm, khu trải nghiệm đón vài trăm lượt khách đến chụp ảnh, thưởng thức ẩm thực từ sen”. Có thể nói, chuyển đổi cây trồng không chỉ mang lại thu nhập, mà còn giúp người dân giảm chi phí đầu tư, ít sâu bệnh, cải thiện hệ sinh thái và mở ra cơ hội gắn với du lịch sinh thái, chế biến sâu và xuất khẩu.

Chuyển đổi mô hình chăn nuôi gắn với thị trường và xây dựng Nông thôn mới

Không chỉ trong trồng trọt, chuyển đổi cơ cấu trong lĩnh vực chăn nuôi cũng ghi nhận nhiều bước tiến mới. Các mô hình chăn nuôi theo hướng trang trại, gia trại an toàn sinh học ngày càng phát triển mạnh mẽ, giúp kiểm soát dịch bệnh, bảo vệ môi trường và nâng cao giá trị sản phẩm.

Tại tỉnh Hà Tĩnh, nhiều hộ chăn nuôi ở huyện Hương Sơn đã liên kết thành lập hợp tác xã, phát triển mô hình nuôi lợn hữu cơ không sử dụng kháng sinh, được thị trường trong và ngoài tỉnh đón nhận. Đặc biệt, một số sản phẩm như giò me Hương Sơn, thịt lợn thảo dược đã xây dựng được thương hiệu và tham gia chương trình OCOP, từng bước chinh phục các chuỗi siêu thị.

Ở miền núi phía Bắc, tỉnh Sơn La được cho là điểm sáng khi triển khai thành công mô hình nuôi bò sinh sản kết hợp với trồng cỏ cao sản. Việc tận dụng đất đồi trồng cỏ, kết hợp nuôi bò không chỉ tận dụng tối đa tài nguyên đất đai mà còn tạo nguồn phân hữu cơ để phát triển cây ăn quả, hình thành mô hình nông nghiệp tuần hoàn.

Một điểm chung dễ nhận thấy ở các mô hình chuyển đổi thành công là việc gắn sản xuất với thị trường, có sự liên kết giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp. Việc tổ chức sản xuất theo chuỗi giá trị không chỉ đảm bảo đầu ra ổn định mà còn giúp kiểm soát chất lượng sản phẩm, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của người tiêu dùng.

Các mô hình này cũng góp phần hoàn thiện nhiều tiêu chí trong Bộ tiêu chí quốc gia về Nông thôn mới như: thu nhập, tổ chức sản xuất, môi trường, việc làm,… Nhiều xã đạt chuẩn Nông thôn mới đã lấy chuyển đổi sản xuất làm động lực để xây dựng các tiêu chí nâng cao, kiểu mẫu. Đơn cử, xã Tuy An Nam (tỉnh Đắk Lắk), sau khi chuyển từ trồng lúa sang mô hình trồng dưa hấu luân canh vụ đông xuân - hè thu, kết hợp liên kết với doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm, đã nâng thu nhập bình quân đầu người lên trên 60 triệu đồng/năm. Nhờ đó, xã không chỉ đạt chuẩn Nông thôn mới mà còn là một trong những điểm sáng của tỉnh trong xây dựng Nông thôn mới nâng cao./.