Bài toán “vừa thừa, vừa thiếu” trụ sở và cơ sở vật chất

Sau khi hoàn thành bước đầu việc sắp xếp mô hình chính quyền địa phương hai cấp, cả nước đã xử lý được 14.059 cơ sở nhà, đất. Tuy nhiên, hiện vẫn còn tới 13.759 cơ sở dôi dư đang trong quá trình rà soát, lập phương án xử lý. Con số này cho thấy quy mô và độ phức tạp của bài toán sắp xếp, khai thác hiệu quả tài sản công sau sáp nhập. Dù các địa phương đều nỗ lực triển khai, nhưng thực tế đang phát sinh nhiều khó khăn, vướng mắc cả về cơ chế, nguồn lực lẫn điều kiện thực tế tại cơ sở.

Theo Bộ Tài chính, quá trình hợp nhất, sắp xếp đơn vị hành chính theo mô hình chính quyền hai cấp đã tạo ra một nghịch lý phổ biến: nơi thì thừa, nơi lại thiếu. Ở nhiều địa phương, trụ sở làm việc, kho lưu trữ, phòng họp, thiết bị, cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin… bị dôi dư do cơ quan, đơn vị sáp nhập. Nhưng ở chiều ngược lại, cũng không ít cơ quan, xã, phường mới lại thiếu phòng làm việc hoặc phải sử dụng tạm những trụ sở cũ, chật hẹp, xuống cấp.

Việc nâng cấp, cải tạo hoặc xây mới trụ sở để đáp ứng nhu cầu làm việc của bộ máy hành chính mới cần thời gian, kinh phí và quy trình đầu tư công phức tạp. Trong khi đó, nhu cầu hoạt động của chính quyền cơ sở là liên tục, không thể gián đoạn, khiến nhiều địa phương phải bố trí tạm thời, dẫn đến tình trạng một cơ quan phải sử dụng nhiều trụ sở cách xa nhau, ảnh hưởng đến hiệu quả điều hành và xử lý công việc.

Tại các địa bàn miền núi, vùng sâu, vùng xa hoặc các xã được sáp nhập từ nhiều xã cũ, khó khăn này càng rõ nét hơn. Hệ thống giao thông không thuận lợi, cơ sở vật chất hạ tầng yếu khiến việc điều hành và phục vụ người dân gặp nhiều hạn chế.

Một trong những giải pháp quan trọng để xử lý tài sản công dôi dư là chuyển đổi công năng trụ sở sang mục đích giáo dục, y tế hoặc công trình phúc lợi công cộng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy không phải trụ sở nào cũng có thể tái sử dụng hiệu quả.

Nhiều trụ sở cũ nằm ở vị trí xa trung tâm, diện tích hẹp, hoặc kết cấu không phù hợp với công năng mới, dẫn đến khó khăn khi cải tạo, sửa chữa. Một số nơi, việc chuyển đổi vướng quy hoạch hoặc không có đơn vị nào đủ nguồn lực tiếp nhận, dẫn đến tình trạng “bỏ không” kéo dài, vừa lãng phí, vừa gây xuống cấp tài sản.

Cùng với trụ sở, phương tiện phục vụ công tác cũng là một vướng mắc đáng chú ý. Dù cả nước đã trang bị xe ô tô công vụ cho 3.043/3.321 xã, nhưng vẫn còn 277 xã (8,3%) chưa được bố trí phương tiện, trong đó có các đơn vị hành chính đặc thù không cần thiết trang bị xe ô tô. Với nhiều xã miền núi, địa hình khó khăn, việc thiếu phương tiện ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng triển khai nhiệm vụ và phục vụ người dân.

Bộ Tài chính đã đề xuất và được Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1953/QĐ-TTg ngày 10/9/2025, bổ sung ngân sách trung ương hỗ trợ địa phương trang bị cơ sở vật chất cho mô hình chính quyền hai cấp. Tuy nhiên, một số địa phương vẫn gặp khó khăn trong cân đối ngân sách, đặc biệt là đối với xe chuyên dùng và phương tiện phục vụ công vụ ở cấp xã, do chưa ban hành quy định về tiêu chuẩn, định mức hoặc chưa có nguồn vốn đối ứng.

Một khó khăn khác là thiếu nhà ở công vụ cho cán bộ, công chức cấp xã, đặc biệt tại các xã miền núi, vùng sâu, vùng xa, biên giới hoặc hải đảo. Việc sắp xếp lại địa giới hành chính kéo theo thay đổi nơi làm việc, trong khi cơ sở lưu trú, nhà công vụ chưa đáp ứng được nhu cầu, gây bất tiện và ảnh hưởng đến tinh thần, năng suất công tác của đội ngũ cán bộ cơ sở. Nhiều địa phương đã kiến nghị Bộ Tài chính và các bộ, ngành trung ương xem xét bổ sung cơ chế hỗ trợ đầu tư nhà công vụ cấp xã, nhất là với những địa bàn khó khăn, nơi việc thu hút cán bộ có năng lực luôn là thách thức lớn.

Cần tháo gỡ đồng bộ về cơ chế, nguồn lực và quy hoạch

Những khó khăn kể trên cho thấy, xử lý tài sản công dôi dư không chỉ là bài toán kỹ thuật hay quản lý hành chính, mà còn là vấn đề tổng thể về quy hoạch, tài chính và chính sách. Để giải bài toán này, Bộ Tài chính đã sớm ban hành hướng dẫn thống nhất về xử lý tài sản công dôi dư sau sáp nhập, bảo đảm thống nhất trong cả nước và tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho địa phương triển khai.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng, cần cho phép cơ chế linh hoạt trong việc chuyển đổi công năng, khai thác thương mại có điều kiện đối với các trụ sở, cơ sở vật chất không còn phù hợp, nhằm tận dụng tối đa giá trị tài sản công. Đồng thời, Nhà nước nên ưu tiên bố trí ngân sách để đầu tư cải tạo, nâng cấp trụ sở làm việc, cơ sở vật chất, phương tiện phục vụ công tác quản lý, đặc biệt là ở các địa bàn vùng sâu, vùng xa, nơi việc sáp nhập đơn vị hành chính tạo ra nhiều biến động.

Đặc biệt, việc tăng cường phân cấp, ủy quyền cho địa phương trong xử lý và khai thác tài sản công là yêu cầu cấp thiết. Khi được giao quyền chủ động, địa phương có thể linh hoạt trong việc sắp xếp, bố trí, chuyển đổi mục đích sử dụng tài sản phù hợp với tình hình thực tế, đồng thời phải gắn với trách nhiệm của người đứng đầu để bảo đảm công khai, minh bạch và hiệu quả.

Để đảm bảo sự thông suốt và hiệu quả của bộ máy chính quyền địa phương hai cấp, góp phần ổn định và phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phương trong giai đoạn chuyển đổi quan trọng này, Bộ Tài chính đề xuất một số giải pháp thuộc thẩm quyền của địa phương. Cụ thể, các địa phương cần tiếp tục rà soát, thống kê việc sắp xếp, bố trí, xử lý, cải tạo, mua sắm tài sản công khi sắp xếp đơn vị hành chính theo quy định và hướng dẫn, nhằm bảo đảm đủ trụ sở, cơ sở vật chất phục vụ công tác quản lý nhà nước và cung cấp dịch vụ công.

Bên cạnh đó, cần khẩn trương ban hành quy định về tiêu chuẩn, định mức xe ô tô chuyên dùng theo quy định tại Nghị định số 72/2023/NĐ-CP ngày 26/9/2023 của Chính phủ (được sửa đổi, bổ sung tại Nghị định số 153/2025/NĐ-CP).

Bộ Tài chính cho biết sẽ tiếp tục theo sát tình hình thực tế ở các địa phương, kịp thời hướng dẫn, tập huấn nghiệp vụ, xử lý vướng mắc phát sinh. Trường hợp vượt thẩm quyền, Bộ sẽ báo cáo, kiến nghị cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định.

Đáng chú ý, Bộ Tài chính cũng kiến nghị Bộ Chính trị xem xét cho phép các địa phương có thể tạm khai thác, cho thuê ngắn hạn trụ sở, nhà đất chưa đủ điều kiện đưa vào sử dụng nhằm tránh xuống cấp, đồng thời tạo thêm nguồn thu để bảo đảm chi phí bảo vệ, bảo quản tài sản. Đối với tài sản dôi dư, cần ưu tiên chuyển đổi công năng cho mục đích y tế, giáo dục, thể thao hoặc công cộng; nếu không phù hợp, sẽ xem xét sử dụng cho các mục đích khác phù hợp quy hoạch đất đai, bảo đảm công khai, minh bạch và tạo nguồn lực cho đầu tư phát triển.

Đây sẽ là cơ sở quan trọng để các địa phương sắp xếp, bố trí phương tiện phục vụ nhiệm vụ đặc thù, đảm bảo hiệu quả sử dụng tài sản công, tránh lãng phí, đồng thời đáp ứng yêu cầu công tác trong tình hình mới.