Ngưỡng nghèo - những bất cập

Ngưỡng nghèo (Poverty threshold) là ranh giới để phân biệt giữa người nghèo và người không nghèo, ngưỡng tính bằng tiền (mức tiêu dùng hay thu nhập nào đó), hay phi tiền tệ (trình độ học vấn nhất định). Trên bình diện quốc tế, để tiện so sánh mức độ đói nghèo giữa các nước, các chuẩn nghèo tuyệt đối quốc tế được thiết lập, trong đó, ngưỡng nghèo 1-2 USD/người/ngày là do Ngân hàng Thế giới (WB) đưa ra.

Trong ba thập kỷ, thế giới đã chứng kiến ​​sự giảm mạnh mẽ về tình trạng nghèo đói toàn cầu. Dữ liệu từ World Bank (2024) cho thấy, số người sống trong cảnh nghèo đói cùng cực đã giảm từ gần 2 tỷ người vào năm 1990 - chiếm 38% dân số thế giới - xuống còn khoảng 8% hiện nay, khiến 692 triệu người vẫn đang phải vật lộn.

Chỉ tính riêng năm 2023, gần 224 tỷ đô la viện trợ chủ yếu đến từ Mỹ, Anh và Đức - chuyển nguồn lực trực tiếp hoặc thông qua WB, Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và các tổ chức khác để chống đói nghèo kỳ vọng đưa nhân loại đến gần hơn với Mục tiêu phát triển bền vững (PTBV) là chấm dứt tình trạng nghèo đói cùng cực vào năm 2030.

Tuy nhiên, phần lớn thành công của các chương trình chống đói nghèo phụ thuộc vào ngưỡng được chọn cho chính ngưỡng nghèo quốc tế. Theo Liên Hợp Quốc, tình trạng nghèo đói cùng cực được đặc trưng bởi sự thiếu hụt nghiêm trọng các nhu cầu cơ bản của con người, bao gồm thực phẩm, nước uống an toàn, cơ sở vệ sinh, y tế, nơi ở, giáo dục và thông tin.

Đối với định nghĩa rõ ràng này, mức chuẩn 2,15 USD/ngày do WB lựa chọn không còn phù hợp với thực tế, thậm chí là thấp đáng kể.

Theo báo cáo mới nhất về chỉ số đói toàn cầu công bố năm 2024 của Global Hunger Index, Ấn Độ có điểm số 27,3, thể hiện vấn nạn thiếu ăn còn rất nghiêm trọng. Hơn 18% trẻ em Ấn Độ mắc chứng suy dinh dưỡng nặng.

Các chương trình trợ cấp lương thực và chuyển tiền mặt cũng tồn tại nhiều vấn đề, vì chuẩn nghèo quá thấp (2,15 USD/ngày) đã loại ra hàng triệu người thực tế vẫn đang thiếu thốn. Nhìn rộng hơn, chúng ta thấy từ năm 2017 đến nay, số người thiếu ăn trên toàn cầu đã tăng từ khoảng 572 triệu người lên đến 735 triệu người. Điều này cho thấy dù “thành tựu” giảm nghèo được công bố, nhưng hàng trăm triệu người vẫn sống trong nghèo đói và suy dinh dưỡng.

Bộ Nông nghiệp Mỹ cho rằng chi phí hàng ngày để đáp ứng ít nhất nhu cầu calo đầy đủ về trái cây và rau quả dao động từ 2,10 - 2,60 USD. Rõ ràng, nếu toàn bộ thu nhập của một người được chi cho thực phẩm, họ sẽ thiếu quần áo, nơi ở, giáo dục và các nhu cầu cơ bản khác của con người. Khi chúng ta xem xét thực tế lạm phát ảnh hưởng đến hầu hết các nền kinh tế, vấn đề này trở nên nghiêm trọng hơn.

Việt Nam và chuẩn mực ngưỡng nghèo

Từ năm 2015 trở về trước, Việt Nam vẫn sử dụng phương pháp đo lường nghèo đơn chiều theo chuẩn nghèo thu nhập. Để chuyển đổi mạnh mẽ chính sách giảm nghèo theo hướng bền vững trong bối cảnh đổi mới mô hình tăng trưởng, năm 2014, Quốc hội đã quyết định việc giao Chính phủ xây dựng chuẩn nghèo mới theo phương pháp tiếp cận đa chiều nhằm bảo đảm mức sống tối thiểu và tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản để thực hiện từ năm 2016.

Trên cơ sở đó, vào năm 2015, Chính phủ Việt Nam đã thông qua phương pháp tiếp cận đa chiều để đo lường nghèo đói. Việt Nam là một trong 30 quốc gia đầu tiên trên thế giới và là quốc gia đầu tiên của châu Á áp dụng chuẩn nghèo đa chiều, bảo đảm mức sống tối thiểu và thiếu hụt tiếp cận dịch vụ xã hội cơ bản. Theo đó, nghèo đa chiều được đo lường bằng mức độ thiếu hụt tiếp cận 5 dịch vụ xã hội cơ bản (y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch và vệ sinh, thông tin).

Theo thông cáo báo chí Nghèo đa chiều Việt Nam giai đoạn 2016 - 2020 của Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê - Bộ Tài chính) thực hiện cùng Quỹ Dân số Liên Hợp quốc, giai đoạn 2016 - 2020, Việt Nam đã đạt được những kết quả tích cực trong giảm nghèo đa chiều, với tỷ lệ hộ nghèo giảm hơn một nửa, từ 9,9% năm 2016 xuống còn 4,8% năm 2020. Đặc biệt, tỷ lệ hộ nghèo đa chiều ở nông thôn giảm mạnh từ 12,7% xuống còn 5,6%.

Giai đoạn 2021 - 2025, theo số liệu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, sau 5 năm triển khai 02 Chương trình mục tiêu quốc gia đã đạt nhiều kết quả tích cực và toàn diện, dự kiến đến cuối năm 2025 giảm số hộ nghèo và hộ cận nghèo xuống còn 1.256.000 hộ, đạt 52,49%, vượt 2,49% so với chỉ tiêu giảm một nửa số hộ nghèo và hộ cận nghèo mà Quốc hội, Chính phủ giao.

Căn cứ Nghị định số 27/2021/NĐ-CP quy định về chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2021 - 2025, từ ngày 01/01/2022 đến 31/12/2025, áp dụng chuẩn nghèo đa chiều mới với các tiêu chí đo lường nghèo đa chiều gồm tiêu chí thu nhập (khu vực nông thôn 1,5 triệu đồng/người/tháng, khu vực thành thị 2 triệu  đồng/người/tháng) và tiêu chí mức độ thiếu hụt dịch vụ xã hội cơ bản (6 dịch vụ và 12 chỉ số đo lường mức độ thiếu hụt dịch vụ xã hội cơ bản). So với chuẩn nghèo tiếp cận đa chiều giai đoạn giai đoạn 2015 - 2020, việc áp dụng chuẩn nghèo đa chiều mới dự kiến sẽ tăng khoảng 1,1 triệu hộ (tính cả hộ nghèo, cận nghèo).

Khi dừng ở mức 2,15 USD/ngày, tương đương 56 nghìn Việt Nam đồng/người/ngày (1,5 triệu đồng/người/tháng), chỉ cần ai đó có thu nhập hơn 2,15 USD/ngày được xem là thoát nghèo, và vô tình, nhiều chương trình hỗ trợ sẽ không bao quát được những người vẫn sống sát lằn ranh cơ cực.

Quan điểm của WB cho rằng, đối với các nhà hoạch định chính sách và các chính phủ, “xóa đói nghèo” đã trở thành từ đồng nghĩa với việc vượt qua ngưỡng nghèo đói cùng cực, vấn đề này cần được xem xét lại một cách cẩn thận, vì mức tăng 10 xu từ 2,15 USD sẽ làm tăng số người nghèo đói trên toàn cầu, trung bình là gần 70 triệu người.

Gần đây WB đã điều chỉnh ước tính về tình trạng nghèo đói toàn cầu để phản ánh dữ liệu mới về giá cả và ngưỡng nghèo quốc gia từ hơn 160 quốc gia trên thế giới. Ngưỡng nghèo quốc tế là 2,15 USD (theo giá năm 2017) đã được cập nhật lên 3,00 USD (theo giá năm 2021) hiện được coi là cực kỳ nghèo đói. Căn cứ đưa ra được dựa trên dữ liệu ngưỡng nghèo quốc gia và sức mua tương đương (PPP) được cập nhật từ hơn 160 quốc gia.

Phát biểu của đại diện Bộ Nông nghiệp và Môi trường tại Họp báo giới thiệu kết quả thực hiện hai Chương trình mục tiêu quốc gia diễn ra ngày 20/6/2025 cho rằng, Việt Nam cần nhìn thẳng vào thực tế, vẫn còn nhiều địa phương có tỷ lệ hộ nghèo trên 50%, thậm chí vượt 70% nếu áp dụng chuẩn nghèo mới.

Các thách thức như nghèo đô thị, thiếu hụt dịch vụ xã hội cơ bản, lao động phi chính thức thu nhập thấp, tác động của biến đổi khí hậu, già hóa dân số, xung đột sắc tộc và thiên tai đang đặt ra yêu cầu mới cho giai đoạn phát triển tiếp theo.

Bên cạnh việc hợp nhất Chương trình xây dựng nông thôn mới và giảm nghèo bền vững trong giai đoạn 2026 - 2035 nhằm tập trung huy động tối đa nguồn lực, hợp lực cho công tác xây dựng nông thôn mới, hướng tới xoá đói giảm nghèo và phát triển bền vững đòi hỏi phải có kế hoạch hành động tập trung phá vỡ vòng luẩn quẩn của đói nghèo và cải thiện mức sống hướng đến phát triển bao trùm, bền vững.