Trao đổi với phóng viên Tạp chí Kinh tế - Tài chính, TS. Nguyễn Đức Kiên -nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, Tổ trưởng Tổ Tư vấn kinh tế của Thủ tướng Chính phủ nhấn mạnh, để hiện thực hóa vai trò dẫn dắt của khu vực kinh tế nhà nước thì tái cơ cấu và phát triển doanh nghiệp nhà nước được coi là nhiệm vụ then chốt trong giai đoạn tới đây.

 Đòn bẩy quan trọng trong tăng trưởng kinh tế

Phóng viên: Ông đánh giá như thế nào về vai trò trụ cột của kinh tế nhà nước mà nòng cốt là doanh nghiệp Nhà nước đối với phát triển kinh tế thời gian qua, thưa ông?

TS. Nguyễn Đức Kiên: Nhìn lại chặng đường phát triển kinh tế giai đoạn 2021 - 2025, chúng ta có thể thấy những đóng góp rất lớn của kinh tế khu vực nhà nước nói chung, doanh nghiệp nhà nước nói riêng. Theo đó, kinh tế nhà nước và doanh nghiệp nhà nước thực sự là đòn bẩy quan trọng giúp cho nền kinh tế Việt Nam ổn định vĩ mô, góp phần vào tốc độ tăng trưởng của cả nhiệm kỳ này khoảng 6,3 - 6,5%.

Đặc biệt ở những giai đoạn khó khăn của nền kinh tế như đại dịch Covid - 19, với các chính sách tài khóa, kinh tế khu vực nhà nước, được điều hành thông qua các công cụ trực tiếp như giảm thuế, phí và lệ phí trong thời gian đại dịch Covid và thời gian phục hồi kinh tế đã hỗ trợ cho doanh nghiệp, người dân và cho cả nền kinh tế nhanh chóng hồi phục.

Có thể kể đến việc Tổng Công ty Hàng không Việt Nam giảm 50% phí bãi đỗ, cất và hạ cánh, hay Tập đoàn điện lực Việt Nam giảm giá điện trong giai đoạn dịch. Cùng với đó là một loạt các hỗ trợ khác của các Tổng Công ty, Tập đoàn nhà nước nhằm giúp người dân sớm vượt qua đại dịch, ổn định cuộc sống.

Nhìn tổng thể, khu vực doanh nghiệp nhà nước đã đóng vai trò “vùng đệm”, chia sẻ gánh nặng ngân sách, bảo đảm chuỗi cung ứng, bình ổn giá cả, duy trì sản xuất thiết yếu và thực hiện các nhiệm vụ công ích mà khu vực tư nhân không thể hoặc không muốn làm. Điều đó khẳng định vị thế doanh nghiệp nhà nước như lực lượng trung thành và hiệu quả nhất trong việc bảo vệ ổn định kinh tế vĩ mô và an sinh xã hội.

Càng qua các sự việc khủng hoảng, khẩn nguy như vậy mới thấy vai trò của kinh tế nhà nước nói chung, doanh nghiệp nhà nước nói riêng là rất quan trọng trong nền kinh tế, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội, ổn định xã hội nhưng đồng thời là bệ đỡ cho nền kinh tế Việt Nam vươn lên sau khủng khoảng.

Phóng viên: Tại Dự thảo Báo cáo Chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội XIV, Đảng đã đặt ra mục tiêu, nhiệm vụ nhằm xác lập mô hình tăng trưởng mới, cơ cấu lại nền kinh tế. Trong đó, có nhiều nội dung về đổi mới kinh tế Nhà nước, đẩy mạnh cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước. Ông nhận định như thế nào về vấn đề này?

TS. Nguyễn Đức Kiên: Bước vào thời kỳ phát triển mới, Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030 trở thành nước công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao và đến năm 2045 là nước phát triển, thu nhập cao. Để đạt mục tiêu đó, Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XIV xác định phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đồng bộ, hiện đại là một trong ba trụ cột lớn của mô hình phát triển. Trong đó, tái cơ cấu và phát triển doanh nghiệp nhà nước được coi là là nhiệm vụ then chốt, nhằm hiện thực hóa vai trò dẫn dắt của khu vực kinh tế nhà nước.

Thực tiễn đã chỉ ra rằng, tái cơ cấu lại nền kinh tế, trong đó tái cơ cấu nền kinh tế khu vực nhà nước, cũng như tái cơ cấu các loại hình sở hữu kinh tế khác là một quá trình cần diễn ra liên tục. Sự liên tục này mới thể hiện được một nền kinh tế “sống” bởi không có một mô hình kinh tế nào phù hợp với mọi giai đoạn. Đặc biệt, trong bối cảnh nền kinh tế thế giới thay đổi nhanh như hiện nay đòi hỏi kinh tế trong nước liên tục thay đổi với mô hình sản xuất kinh doanh phù hợp nên việc “tái cơ cấu” phải diễn ra liên tục.

Ví dụ như trước năm 2025, chúng ta nhấn mạnh đến tái cơ cấu nền kinh tế, tái cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước để tham gia vào chuỗi giá trị trong quá trình toàn cầu hóa nền kinh tế. Thế nhưng, với bối cảnh hiện nay, từ đầu năm 2025, với chính sách “nước Mỹ trên hết” thì chúng ta nhận thấy các vấn đề quan hệ song phương lại trở nên quan trọng hơn quan hệ đa phương.

Điều đó sẽ đặt ra bài toán, doanh nghiệp nhà nước tái cơ cấu lại như thế nào để chúng ta có thể bảo đảm bán hàng được vào Hoa Kỳ, không bị áp thuế cao mà vẫn bảo đảm được lợi nhuận, việc làm, nộp ngân sách. Có thể nói tái cơ cấu là câu chuyện tất yếu nếu muốn tồn tại, không chỉ đối với doanh nghiệp nhà nước mà đối với cả các thành phần kinh tế cũng như đối với cả nền kinh tế.

Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước không thể là “đường một chiều” chỉ theo hướng Nhà nước rút lui hay thu hẹp quy mô đầu tư, mà cần linh hoạt, có chọn lọc, tùy theo yêu cầu từng giai đoạn. Khi thị trường gặp biến động lớn, Nhà nước có thể tăng cường đầu tư, nắm giữ cổ phần chi phối ở một số lĩnh vực trọng yếu để ổn định nền kinh tế; khi điều kiện thuận lợi, có thể thoái vốn nhằm khuyến khích cạnh tranh và huy động nguồn lực xã hội.

Bên cạnh đó, tái cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước còn được thể hiện ở nhiều nội dung khác như tăng mức tài sản, mức đầu tư dây chuyền mới, công nghệ mới và cũng có thể nâng vốn chủ sở hữu lên để đáp ứng được quy mô, trở thành đối tác kinh doanh xứng tầm với các đối tác song phương, đa phương; hoặc tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Đặc biệt, trong Dự thảo Báo cáo Chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội XIV, Đảng đã chọn ra 8 ngành công nghiệp mũi nhọn để tái cơ cấu nền kinh tế, trong 8 ngành công nghiệp như vậy lại chia nhiều hơn 10 ngành lĩnh vực sản phẩm, đầu tư, điều đó buộc các doanh nghiệp nhà nước phải tái cơ cấu cho phù hợp với mô hình kinh tế mới trong giai đoạn tới đây.

 Giữ vững vị thế dẫn dắt kinh tế Việt Nam trên thị trường toàn cầu

Phóng viên: Đảng và Nhà nước ta bằng nhiều các chỉ đạo cụ thể đã thể hiện quyết tâm nhằm tái cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, đến nay, kết quả vẫn chưa được như kỳ vọng. Vậy theo ông, đâu là những “rào cản” trong quá trình tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước?

TS. Nguyễn Đức Kiên: Như tôi đã trao đổi ngay từ đầu, tái cơ cấu là một quá trình diễn ra liên tục cho nên mục tiêu tái cơ cấu cũng cần liên tục thay đổi buộc chúng ta phải thích ứng nhanh, linh hoạt.

Có thể nói, thách thức lớn nhất trong tái cơ cấu chính là thách thức để tồn tại. Bởi nền kinh tế thế giới thay đổi nhanh chóng, nếu như trước đây trong nền kinh tế kế hoạch hoá, khi thành lập doanh nghiệp nhà nước, Nhà nước giao kế hoạch, doanh nghiệp chắc “sống”. Nhưng doanh nghiệp nhà nước ngày nay buộc phải cạnh tranh sòng phẳng với thị trường và phải chịu rủi ro của thị trường.

Đã đến lúc cần đổi mới nhận thức và cơ chế quản lý vốn nhà nước theo hướng coi đó là nguồn lực đầu tư phát triển, chứ không đơn thuần là “tài sản phải bảo toàn”. Tư duy sợ sai, sợ trách nhiệm đã khiến nhiều cơ hội đầu tư hiệu quả bị bỏ lỡ.

Đồng thời, cần xây dựng khuôn khổ thể chế đầy đủ cho nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trong đó vai trò của doanh nghiệp nhà nước được xác định rõ ràng, minh bạch, tránh chồng chéo giữa chức năng quản lý nhà nước và chức năng chủ sở hữu vốn. Cơ quan đại diện chủ sở hữu phải được trao quyền đủ mạnh để quyết định kịp thời, chịu trách nhiệm về hiệu quả sử dụng vốn, đồng thời bảo đảm kiểm soát quyền lực chặt chẽ, công khai.

Việc chấp nhận “có sinh - có tử” đối với doanh nghiệp nhà nước yếu kém là đòi hỏi tất yếu của kinh tế thị trường. Không thể duy trì mãi các doanh nghiệp thua lỗ kéo dài, làm giảm hiệu quả đầu tư và tạo gánh nặng ngân sách.

Ngược lại, cần tập trung nguồn lực cho những doanh nghiệp nhà nước có tiềm năng, giữ vai trò chủ lực trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng, hạ tầng, tài chính, công nghiệp nền tảng, đổi mới sáng tạo và an ninh kinh tế quốc gia.

 Phóng viên: Từ thách thức nêu trên, theo ông, đâu là những giải pháp trọng tâm trong tái cơ cấu để doanh nghiệp nhà nước thực sự phát huy vai trò trụ cột, tạo động lực tăng trưởng trong giai đoạn mới?

TS. Nguyễn Đức Kiên: Trong bối cảnh hiện nay cũng như định hướng giai đoạn tới, theo tôi, tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước đó chính là chọn ngành, chọn lĩnh vực; xây dựng thị trường nội địa. Ở tầm vĩ mô, doanh nghiệp nhà nước cần được định vị lại như “đầu tàu đổi mới công nghệ và chuyển đổi số”. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, khu vực này phải đi đầu trong đầu tư hạ tầng số, năng lượng tái tạo, công nghệ cao, logistics và phát triển thị trường vốn, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, hỗ trợ khu vực tư nhân cùng phát triển.

Song song, việc phát triển doanh nghiệp nhà nước phải gắn với mô hình tập đoàn đa sở hữu, đa ngành, có khả năng cạnh tranh trong khu vực và trên thế giới, đủ sức đảm nhiệm những lĩnh vực then chốt, mở đường cho các thành phần kinh tế khác cùng phát triển. Hiệu quả hoạt động của khu vực này không thể chỉ được đo bằng các chỉ tiêu tài chính ngắn hạn, mà cần được đánh giá toàn diện thông qua mức độ đóng góp thực chất cho tăng trưởng, ổn định vĩ mô và an sinh xã hội.

Cùng với đó, dành sự ưu tiên nguồn lực cho doanh nghiệp nhà nước sản xuất hàng phục vụ nhu cầu nội địa. Trong đó, doanh nghiệp sản xuất sản phẩm thiết yếu, phục vụ đời sống nhân dân, bảo đảm an sinh xã hội, an ninh quốc phòng thì có thị trường nội địa ổn định, nhà nước bao tiêu sản phẩm, tạo điều kiện để doanh nghiệp nhà nước cũng như doanh nghiệp thành phần kinh tế khác cùng tham gia, phát triển, góp phần vào tăng trưởng kinh tế.

Nhìn tổng thể, tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước không đơn thuần là việc sắp xếp lại tổ chức sản xuất, kinh doanh, mà là một khâu đột phá chiến lược trong kiến tạo nền kinh tế độc lập, tự chủ, hiện đại và hội nhập sâu rộng. Phát triển doanh nghiệp nhà nước vững mạnh không phải là “bảo thủ mô hình cũ”, mà là bước tiến về tư duy quản trị quốc gia trong thời kỳ mới - kết hợp hài hòa giữa thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa, giữa hiệu quả kinh tế và ổn định chính trị.

Một nền kinh tế độc lập, tự chủ chỉ có thể vững mạnh khi có những doanh nghiệp nhà nước đủ sức dẫn dắt, cạnh tranh và bảo vệ lợi ích quốc gia trên thị trường toàn cầu. Đó cũng chính là thông điệp nhất quán, khẳng định bản lĩnh và tầm nhìn chiến lược của Đảng ta trong bước vào kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên của tự chủ, sáng tạo và thịnh vượng bền vững.

 Xin trân trọng cảm ơn ông!