Khoảng trống pháp lý đang bào mòn sức doanh nghiệp

Ghi nhận tại các phiên đối thoại địa phương của Diễn đàn Kinh tế tư nhân 2025 cho thấy thể chế và thủ tục hành chính còn rườm rà, thiếu nhất quán, gây khó cho doanh nghiệp. Đặc biệt, sự chồng chéo giữa Luật Đất đai, Luật Đầu tư, Luật Xây dựng và Luật Bảo vệ môi trường khiến thủ tục phức tạp, kéo dài, làm tăng chi phí tuân thủ, cản trở tiến độ dự án và tạo thêm gánh nặng cho doanh nghiệp.

Niềm tin của cộng đồng doanh nghiệp cũng bị suy giảm do môi trường chính sách thiếu ổn định, thường xuyên thay đổi và khó dự báo, thậm chí có nguy cơ hồi tố. Nhóm doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ là đối tượng chịu nhiều rủi ro pháp lý nhất, dễ bị tổn thương trong bối cảnh quan hệ kinh tế - thương mại vẫn còn nguy cơ bị hình sự hóa, gây áp lực đáng kể cho hoạt động kinh doanh.

Bên cạnh đó, cơ chế phản hồi chính sách từ doanh nghiệp còn thiếu thực chất, nhiều hiệp hội ngành nghề chưa có kênh “tư vấn pháp lý thường trực”. Ở một số địa phương, tình trạng “trên nóng, dưới lạnh” và tư duy “xin - cho” vẫn tồn tại, khiến môi trường đầu tư thiếu bình đẳng. Đặc biệt, khoảng trống pháp lý đối với tài sản số, dữ liệu và sản phẩm trí tuệ chưa rõ ràng, khiến doanh nghiệp đổi mới sáng tạo bỏ lỡ cơ hội phát triển.

Tại Hội thảo nhận diện các yếu tố cản trở và kiến nghị hoàn thiện thể chế, pháp luật để thúc đẩy kinh tế tư nhân phát triển diễn ra mới đây, các chuyên gia cũng cảnh báo chi phí tuân thủ pháp luật đang trở thành gánh nặng lớn, trực tiếp bào mòn sức cạnh tranh của khu vực tư nhân. TS. Phan Đức Hiếu - Ủy viên Thường trực Ủy ban Kinh tế Quốc hội chỉ ra năm nhóm bất lợi chính, nổi bật trong số đó là sự chồng chéo, thiếu nhất quán của văn bản quy phạm. Ông cho rằng, nếu không khắc phục, doanh nghiệp sẽ còn bị đè nặng bởi chi phí không đáng có.

Để tháo gỡ, TS. Phan Đức Hiếu đề xuất xây dựng bộ tiêu chí pháp lý chuẩn với sự tham gia của giới chuyên gia và cộng đồng doanh nghiệp nhằm hạn chế vận dụng tùy tiện. Quan trọng hơn, cần thiết lập cơ chế rà soát độc lập, giao Bộ Tư pháp đảm nhận vai trò phản biện và thành lập Ủy ban cải cách thể chế thường trực để kịp thời phát hiện, điều chỉnh bất cập.

Cần xây dựng bộ tiêu chí đánh giá toàn diện

Ở góc nhìn doanh nghiệp, ông Nguyễn Duy Lãm - Chủ tịch Hiệp hội Pháp chế doanh nghiệp nêu hai điểm nghẽn lớn hiện nay là đội ngũ cán bộ thực thi và thể chế bất cập. Ông cho rằng ngoài việc tiếp tục đơn giản hóa thủ tục hành chính, cần tập trung đào tạo, nâng cao năng lực và đạo đức công vụ để hạn chế tình trạng “ngáng chân” doanh nghiệp. Đây là điều kiện tiên quyết để khung khổ pháp lý đi vào thực tiễn hiệu quả.

 

Việc Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 68-NQ/TW khẳng định vị trí, vai trò quan trọng của kinh tế tư nhân trong giai đoạn phát triển hiện nay. Đặc biệt, Nghị quyết cũng đặt ra yêu cầu rà soát, sửa đổi hệ thống pháp luật với vai trò kiến tạo phát triển. Do đó, Bộ Tư pháp đang rất tích cực trong việc sửa đổi hệ thống pháp luật, tạo điều kiện cho kinh tế tư nhân phát triển.

Bên cạnh đó, ông Lãm nhấn mạnh cần đẩy mạnh truyền thông chính sách, giúp doanh nghiệp hiểu và áp dụng đúng quy định, tránh rủi ro pháp lý. Các chính sách hỗ trợ cũng phải mở rộng, nhất là trong chuyển đổi mô hình kinh doanh, tiếp cận mặt bằng, vốn và thuế. Sự phối hợp đồng bộ giữa bộ ngành, địa phương và hiệp hội nghề nghiệp sẽ tạo “hệ sinh thái hỗ trợ” hiệu quả, thay thế cho chính sách rời rạc, thiếu ổn định.

Trong khi đó, GS.TS. Võ Khánh Vinh - nguyên Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam phân tích rằng, hạn chế của khu vực kinh tế tư nhân không chỉ đến từ khung pháp luật mà còn từ tư duy quản lý. Ông gọi đó là “điểm nghẽn đa tầng” gồm: "nghẽn tư duy" khi chính sách còn mang tính đồng phục, chưa phân hóa theo quy mô doanh nghiệp; "nghẽn thể chế" khi pháp luật nặng hình thức; và "nghẽn tổ chức thực hiện" khi cả cơ quan quản lý và doanh nghiệp chưa làm tròn trách nhiệm.

Ngoài ra, "nghẽn truyền thông chính sách" cùng hạn chế về tài chính, đất đai và vốn tiếp tục phân tán sức mạnh khu vực tư nhân. Theo GS. Vinh, cần sớm xây dựng bộ tiêu chí đánh giá toàn diện, bao gồm thủ tục hành chính, quản trị, nhân lực và hiệu quả thực thi. Bộ tiêu chí này sẽ là công cụ quan trọng để đo lường, điều chỉnh chính sách, từ đó tạo lập môi trường minh bạch và phát triển bền vững hơn cho doanh nghiệp.

Hoàn thiện khung pháp lý thích ứng cho đổi mới sáng tạo

Ở lĩnh vực khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, ông Nguyễn Hồng Phong - Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Khoa học và Công nghệ Việt Nam dẫn chứng rằng hơn 60% mô hình khởi nghiệp số hiện chưa có khung pháp lý rõ ràng. Thực trạng “pháp luật chạy theo thực tiễn” khiến cơ hội đổi mới bị bỏ lỡ, rủi ro quản lý gia tăng. Điều này đòi hỏi Việt Nam phải xây dựng khung pháp lý thích ứng, tiên liệu được tương lai.

Từ thực tiễn doanh nghiệp công nghệ, có thể nhận diện năm hạn chế lớn gồm: chu kỳ lập pháp chậm, thiếu cơ chế sandbox ngoài fintech, quy định cứng nhắc, chưa có đơn vị dự báo tác động công nghệ và kết nối yếu với cộng đồng doanh nghiệp. Để khắc phục, ông Phong cho rằng cần khung pháp lý “thích ứng và tiên liệu” với một số giải pháp như thiết lập sandbox đa lĩnh vực, chuyển từ chi tiết sang nguyên tắc, thành lập trung tâm dự báo, rà soát định kỳ, đồng kiến tạo chính sách và ưu đãi thử nghiệm…

Với gần một triệu doanh nghiệp đang hoạt động, trong đó 98% là doanh nghiệp nhỏ và vừa, PGS.TS. Đinh Dũng Sỹ - Chuyên gia pháp luật nhấn mạnh, chính sách phát triển kinh tế tư nhân phải tập trung đúng đối tượng. Những gì khu vực này cần nhất hiện nay không chỉ là thủ tục đơn giản, chi phí thấp, cơ chế bảo đảm quyền kinh doanh mà còn là hành lang pháp lý khuyến khích đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ để nâng cao năng lực cạnh tranh.

Theo PGS.TS. Đinh Dũng Sỹ, một yêu cầu cấp thiết là rà soát, sửa đổi các đạo luật tác động trực tiếp đến doanh nghiệp như Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư, Luật Đất đai, Luật Xây dựng và hệ thống luật thuế. Bên cạnh việc tháo gỡ điểm nghẽn về tiếp cận đất đai, tín dụng và cơ hội đầu tư, các cải cách này cần lồng ghép chính sách hỗ trợ sáng tạo, thúc đẩy khởi nghiệp công nghệ và tạo điều kiện cho doanh nghiệp thử nghiệm mô hình kinh doanh mới.