Cuộc cạnh tranh toàn cầu về đất hiếm đã diễn ra gay gắt trong nhiều năm qua khi Trung Quốc duy trì vị thế thống trị, khiến nhiều quốc gia lo ngại về sự phụ thuộc vào nguồn cung từ Bắc Kinh và những rủi ro địa chính trị liên quan. Trong bối cảnh này, Nga đang lên kế hoạch tăng tốc sản xuất, khi Tổng thống Vladimir Putin chỉ đạo các cơ quan chức năng hoàn thiện lộ trình phát triển dài hạn trước ngày 1/12.

Đất hiếm là nhóm nguyên liệu chủ chốt dùng để sản xuất nam châm vĩnh cửu siêu bền, linh kiện không thể thiếu trong các ngành công nghiệp công nghệ cao và năng lượng, bao gồm thiết bị điện tử, xe điện hay tua-bin gió. Theo báo cáo mới nhất của Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS), tổng trữ lượng đất hiếm toàn cầu ước đạt 110 triệu tấn, trong đó Trung Quốc chiếm 44 triệu tấn, Brazil 21 triệu tấn, tiếp theo là Ấn Độ và Australia. Nga sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn thứ năm thế giới, ước khoảng 3,8 triệu tấn, vượt Mỹ (1,9 triệu tấn).

Theo USGS, sản lượng đất hiếm của Nga hiện chỉ đạt khoảng 2.500 tấn, tương đương 0,64% tổng sản lượng toàn cầu năm 2024. Trong bối cảnh nhu cầu tăng mạnh, đặc biệt tại Mỹ, Moscow đang tìm cách khai thác hiệu quả hơn nguồn tài nguyên của mình nhằm giảm phụ thuộc nhập khẩu và tận dụng cơ hội thị trường.

Tham vọng mở rộng sản xuất

Lo ngại về an ninh chuỗi cung ứng gia tăng từ đầu năm nay, sau khi Trung Quốc đáp trả các biện pháp thuế quan của Mỹ bằng việc siết chặt xuất khẩu đất hiếm. Tuy nhiên, tình hình đã phần nào dịu lại khi Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đạt thỏa thuận tạm ngừng kiểm soát trong vòng một năm, đổi lại Washington hạ thuế với các sản phẩm liên quan đến fentanyl.

Ông Donald Trump cũng được cho là đang thúc đẩy một thỏa thuận với Ukraine nhằm đảm bảo quyền tiếp cận các mỏ đất hiếm ở miền nam và đông nước này - khu vực hiện có phần nằm trong vùng chiến sự - để đổi lấy việc tiếp tục hỗ trợ quân sự. Ngoài ra, ông nhiều lần bày tỏ sự quan tâm đến Greenland, lãnh thổ giàu khoáng sản ở Bắc Đại Tây Dương.

Trong bối cảnh này, Tổng thống Vladimir Putin tuyên bố Nga sẵn sàng hợp tác với các đối tác nước ngoài trong các dự án khai thác và chế biến đất hiếm, động thái được cho là nhằm thu hút sự chú ý từ Washington.

“Cũng như Trung Quốc, Nga có lịch sử lâu dài trong khai thác kim loại hiếm. Nhưng hiện nay, cuộc chạy đua mới đặt họ vào một vị thế khác. Mỹ tìm kiếm vì nhu cầu, còn Nga hành động vì cơ hội”, ông Willis Thomas, cố vấn cấp cao tại Tập đoàn CRU, nhận định với CNBC.

Bộ Tài nguyên Nga hồi đầu năm cho biết, nước này có 15 loại kim loại đất hiếm với tổng trữ lượng khoảng 28,5 triệu tấn, cao hơn đáng kể so với ước tính của USGS. Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng Moscow có thể đang giữ kín thông tin chi tiết về chất lượng và khối lượng thực tế của các mỏ này.

“Những gì được công bố cho thấy trữ lượng của Nga có thể kém chất lượng hơn, nhưng có khả năng còn nhiều mỏ chưa được tiết lộ”, ông Thomas nói. “Nếu không cần huy động vốn từ công chúng, các quốc gia thường không công bố thông tin về tài nguyên của mình”.

Lựa chọn giữa Đông và Tây

Câu hỏi đặt ra là liệu Nga sẽ hợp tác sâu hơn với Trung Quốc - đối tác thương mại lớn và là cường quốc đất hiếm hàng đầu thế giới hay hướng sang phương Tây, đặc biệt là Mỹ, để thu hút đầu tư và công nghệ trong lĩnh vực khai thác và chế biến.

Theo chuyên gia Willis Thomas, “khai thác chỉ là phần dễ, còn việc tinh luyện, tách chiết và phát triển thị trường tiêu thụ mới là yếu tố giúp Trung Quốc giữ vững vị thế thống trị trong ngành đất hiếm”.

Nga những năm gần đây đã thúc đẩy mạnh mẽ hợp tác kinh tế với Trung Quốc và có thể trở thành nhà cung cấp nguyên liệu đầu vào cho Bắc Kinh. Trung Quốc hiện nhập khẩu ngày càng nhiều quặng thô từ Myanmar, Malaysia và Lào để chế biến, chiếm khoảng 69% công suất tinh luyện đất hiếm toàn cầu.

Trong khi đó, khả năng hợp tác với Mỹ trong thời điểm hiện tại được cho là thấp, do quan hệ giữa Washington và Moscow vẫn căng thẳng và chiến sự ở Ukraine chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.

Tổng thống Donald Trump gần đây đã nhấn mạnh tầm quan trọng của khoáng sản chiến lược trong chính sách kinh tế, khi tiếp đón lãnh đạo năm nước Trung Á - khu vực được xem là ảnh hưởng truyền thống của Nga: “Một trong những chủ đề chính của chúng tôi là khoáng sản chiến lược. Chính quyền Mỹ đang củng cố an ninh kinh tế bằng cách mở rộng chuỗi cung ứng thông qua các thỏa thuận với đồng minh và đối tác toàn cầu”. Vì vậy, theo giới quan sát, khi Moscow hoàn thiện “lộ trình” phát triển ngành đất hiếm, nước này sẽ phải tính toán thận trọng trong việc lựa chọn hướng đi phù hợp.

“Do chiến sự ở Ukraine, nhiều chính phủ phương Tây và doanh nghiệp có thể không muốn nhập khẩu từ Nga, khiến nước này khó tận dụng cơ hội tái cấu trúc chuỗi cung ứng ở phương Tây”, ông Piyush Goel, chuyên gia kim loại chiến lược tại CRU nhận định. “Vì vậy, Nga nhiều khả năng sẽ gắn bó với chuỗi cung ứng Trung Quốc, dù điều đó không mang lại lợi thế về giá. Tuy nhiên, mọi kịch bản đều có thể thay đổi trong tương lai”.

Ông Goel cho rằng, khi các mỏ đất hiếm của Trung Quốc dần suy giảm, năng lực chế biến vượt trội của Bắc Kinh có thể mở ra cơ hội để Nga tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng - nếu nước này biết tận dụng thời điểm và khả năng hợp tác phù hợp.

Nhìn chung, giới phân tích nhận định, dù khởi đầu muộn và phải đối mặt với hàng loạt rào cản về công nghệ, vốn đầu tư và thị trường, Nga vẫn có cơ hội tìm được chỗ đứng trong lĩnh vực đất hiếm nếu biết tận dụng tiềm năng tài nguyên và định hình chiến lược hợp tác linh hoạt giữa các khối. Trong bối cảnh thế giới đang chuyển dịch mạnh mẽ sang các nguồn năng lượng sạch và công nghệ xanh - những ngành phụ thuộc nhiều vào đất hiếm - việc Moscow đẩy mạnh phát triển lĩnh vực này không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, mà còn thể hiện nỗ lực củng cố vị thế địa chính trị trong trật tự toàn cầu đang tái định hình.