Luật chơi rõ hơn, dòng tiền đổi hướng

Ở tầm quốc tế, từ 2026 hàng hóa vào Liên minh châu Âu (EU) sẽ chính thức bước vào giai đoạn “trả tiền carbon” theo Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM). Giai đoạn 2023 - 2025 chỉ là thời gian chuyển tiếp để doanh nghiệp báo cáo theo quý lượng phát thải “nhúng” trong từng lô hàng; sang giai đoạn thực thi, nhà nhập khẩu phải mua và nộp chứng chỉ CBAM theo lượng phát thải đã khai. CBAM hiện bao phủ các nhóm hàng carbon đậm đặc như thép, xi măng, nhôm, phân bón, điện, hydro và sẽ được rà soát mở rộng sau năm 2026. Bài toán vì thế không còn là “có xanh hay không” mà là đo đến cấp sản phẩm và truy xuất được chuỗi cung ứng.

Ở trong nước, “ngôn ngữ chung” về dự án xanh đã được chốt. Ngày 4/7/2025, Chính phủ ban hành Quyết định số 21/2025/QĐ-TTg về Danh mục Phân loại Xanh; có hiệu lực từ 22/8/2025, quy định tiêu chí môi trường và cơ chế xác nhận dự án. Từ mốc này, ngân hàng, doanh nghiệp và nhà đầu tư có cơ sở pháp lý để đối chiếu tiêu chí khi thẩm định tín dụng, phát hành trái phiếu xanh và công bố thông tin ESG - giảm “tranh cãi định nghĩa”, rút ngắn thời gian thẩm định.

Dòng tiền cũng đang dịch chuyển, với những con số minh chứng rõ ràng. Tính đến ngày 31/3/2025, theo Ngân hàng Nhà nước, đã có 58 tổ chức tín dụng phát sinh dư nợ tín dụng xanh hơn 704.244 tỷ đồng, chiếm 4,3% tổng dư nợ; vốn chủ yếu vào năng lượng tái tạo/năng lượng sạch và nông nghiệp xanh. Dù tỷ trọng còn khiêm tốn, nhưng cho thấy các dự án “xanh thật, đo được” đang được hệ thống tài chính ưu tiên so với vài năm trước.

Trên thị trường vốn, HOSE duy trì Vietnam Sustainability Index (VNSI) - rổ sàng lọc các doanh nghiệp có điểm bền vững cao trong VN100 - làm tham chiếu cho sản phẩm đầu tư theo hướng ESG. Danh mục được cập nhật định kỳ, phản ánh xu hướng nhà đầu tư tổ chức coi trọng chất lượng dữ liệu bền vững bên cạnh kết quả kinh doanh.

Lợi ích chi phí hạ, rủi ro giảm, thị trường – vốn cùng mở

Với doanh nghiệp niêm yết, “xanh” trước hết là hiệu suất. SABECO (SAB) triển khai điện mặt trời áp mái tại 9 nhà máy cùng SP Group. Dự án kỳ vọng tự cung gần 25% điện tại các nhà máy liên quan, sản xuất khoảng 14.600 MWh/năm. Chi phí năng lượng giảm, phát thải hạ. Giai đoạn 2 đã mở rộng, nâng công suất lắp đặt tại nhiều cơ sở.

Ở nhóm hàng tiêu dùng thiết yếu, Vinamilk (VNM) công bố lộ trình phát thải ròng bằng 0 đến năm 2050; các mốc giảm 15% vào năm 2027, 55% vào năm 2035 (phạm vi 1–2) đã được đưa vào kế hoạch vận hành. Doanh nghiệp hiện có ba cơ sở đạt trung hòa carbon (hai nhà máy, một trang trại). Kỷ luật đo lường - xác minh ở cấp nhà máy giúp kiểm soát chi phí năng lượng và là “điểm cộng” khi tiếp cận vốn theo tiêu chí bền vững.

Với xuất khẩu thủy sản, Vinh Hoan (VHC) tăng tỷ lệ vùng nuôi – nhà máy đạt chứng nhận ASC/BAP trong chuỗi giá trị. Riêng mảng thức ăn (Feed One) được chứng nhận ASC từ năm 2024. Chứng chỉ bên thứ ba là “giấy thông hành” vào kênh EU/Nhật và giúp doanh nghiệp giữ vị thế giá, nhờ rủi ro môi trường - xã hội đã được kiểm soát.

Trong khối sản xuất, lợi ích xanh hóa hiện rõ ngay trên đồng hồ điện và hóa đơn năng lượng. Hòa Phát (HPG) tại Dung Quất thu hồi nhiệt và khí dư để phát điện; 6 tháng đầu năm 2025 tự phát 1,45 tỷ kWh, đáp ứng trên 90% nhu cầu điện nội bộ. Vicem Bút Sơn (BTS) dùng hệ thống phát điện từ nhiệt thải (WHR), năm 2024 phát 69,6 triệu kWh, tiết kiệm 121,7 tỷ đồng và giảm khoảng 86.000 tấn CO₂. Nhựa Bình Minh (BMP) năm 2024 cũng tiết kiệm 1.351.362 kWh, giảm 1.114 tấn CO₂-eq nhờ quản trị năng lượng và điện mặt trời mái.

Ở dệt may, Công ty Cổ phần Đầu tư và Thương mại TNG (TNG) vận hành điện mặt trời 998 kWp (tháng đầu 91.000 kWh, dự kiến đáp ứng khoảng 50% nhu cầu tại điểm đặt) và đã thay 100% lò hơi than bằng biomass/điện; Công ty Cổ phần Sợi Thế Kỷ (STK) sử dụng 6,3 triệu kWh điện mặt trời trên tổng 83,8 triệu kWh năm 2024, nâng tỷ lệ sợi tái chế lên 44,5%; Công ty Cổ phần Dệt may - Đầu tư - Thương mại Thành Công (TCM) tái sử dụng khoảng 300 m³/ngày nước qua RO, quản lý hóa chất theo chuẩn ZDHC và chuyển nhiên liệu lò hơi sang biomass/điện. Mẫu số chung là: đo lường chuẩn, đầu tư đúng điểm rò rỉ và biến dữ liệu thành vốn; khi hiệu quả được kiểm chứng, cánh cửa tín dụng xanh/trái phiếu xanh mở rộng hơn, vị thế thương mại cũng vững hơn.

Những lợi ích có thể nhìn thấy rõ ràng, đó là chi phí vận hành trở nên ổn định hơn nhờ hiệu suất cao; rủi ro pháp lý và thị trường được giảm thiểu khi tuân thủ chuẩn carbon/chứng chỉ; cơ hội tiếp cận vốn rộng mở hơn nhờ dự án có thể đo lường và kiểm chứng. Đặc biệt, từ nửa cuối năm 2025, sự ra đời của Danh mục Phân loại Xanh sẽ như một “tấm bản đồ” để doanh nghiệp đối chiếu tiêu chí ngay trong nước, áp dụng xuyên suốt từ khâu thiết kế, lập hồ sơ gọi vốn đến công bố thông tin.

Bài học vốn: nhìn từ HDBank

Ở phía cung ứng vốn, HDBank (HDB) theo đuổi một cách làm nhất quán: tiền vào có nhãn, tiền ra có kỷ luật. Tháng 1/2025, ngân hàng phát hành 3.000 tỷ đồng trái phiếu xanh kỳ hạn 2 - 5 năm theo khung tài chính bền vững nội bộ, đối chiếu nguyên tắc quốc tế (ICMA/LMA) trong bối cảnh khi đó Việt Nam chưa có Danh mục Phân loại Xanh; dòng vốn phục vụ danh mục cho vay xanh theo tiêu chí đã công bố. Từ khi Quyết định năm 21/2025/QĐ-TTg ban hành, các kỳ báo cáo sau có thể đối chiếu theo chuẩn Việt Nam, giúp nhà đầu tư đọc - so sánh - giám sát dễ hơn.

Quan trọng hơn, HDBank siết chặt kỷ luật thẩm định với hệ thống quản lý rủi ro môi trường - xã hội, như một “bộ lọc” để phân biệt xanh thật với xanh trên giấy, giảm rủi ro tín dụng lẫn danh tiếng. Ngày 11/6/2025, ngân hàng ký hạn mức 2.000 tỷ đồng với PV Power để nhập khẩu khí thiên nhiên hóa lỏng vận hành Nhơn Trạch 3 và 4 - dự án đầu tiên tại Việt Nam dùng LNG làm nhiên liệu chính ở quy mô lớn.

Từ kinh nghiệm triển khai và thẩm định của HDBank, có ba điều doanh nghiệp niêm yết nên làm ngay. Một là dữ liệu: dựng đường cơ sở tiêu thụ phát thải ở phạm vi 1 - 2 (mở rộng phạm vi 3 khi khả thi); gắn từng hạng mục với mức tiết kiệm và tấn CO₂e (lượng khí carbon dioxide tương đương) tránh được; lập kế hoạch đo lường - xác minh ngay từ đầu để bảo vệ dòng tiền. Hai là tiêu chí: từ ngày 22/8/2025, đối chiếu dự án với Danh mục Phân loại Xanh để xin xác nhận trong nước; nếu huy động vốn quốc tế, tiếp tục quy chiếu theo ICMA/LMA để tương thích đa chuẩn. Ba là câu chuyện thị trường: nối mạch giữa vận hành (hiệu suất, ổn định), hội nhập (tuân thủ CBAM, chứng chỉ chuỗi cung ứng) và vốn (chi phí vốn giảm, tiếp cận nhà đầu tư theo tiêu chí bền vững). Khi ba mảnh ghép này khớp nhau, thị trường có cơ sở định giá rủi ro chuyển đổi theo hướng tích cực.

Bức tranh năm 2025 đã rõ: bên ngoài có CBAM buộc minh bạch phát thải; bên trong có Danh mục Phân loại Xanh làm khung tham chiếu; trên thị trường vốn, tín dụng và trái phiếu xanh ngày càng mở rộng, minh bạch. Thực tế từ SAB, VNM, VHC cho thấy lợi ích đo lường được; HDBank nhấn mạnh kỷ luật thẩm định và dòng vốn có mục tiêu. Có thể nói, với doanh nghiệp niêm yết, xanh hóa không còn là phong trào mà là năng lực quản trị rủi ro, chi phí vốn và khả năng tiếp cận thị trường trong chuỗi cung ứng vận hành bằng dữ liệu.