Chỉ số thu nhập, dịch vụ xã hội cơ bản - chưa đủ để giảm nghèo bền vững

Theo Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, tính đến cuối năm 2024, tỷ lệ hộ nghèo cả nước giảm còn 1,93%, thấp hơn gần một nửa so với năm 2022 (4,03%). Đặc biệt, trong nhóm đồng bào dân tộc thiểu số – nơi thường chịu thiệt thòi nhất về cơ hội phát triển – tỷ lệ nghèo giảm từ 21,29% xuống còn 12,55%, trung bình giảm 4,3 điểm phần trăm mỗi năm.

Nếu duy trì tốc độ này, đến cuối năm 2025, tỷ lệ hộ nghèo đa chiều của Việt Nam có thể chỉ còn khoảng 1%. Đây là kết quả ấn tượng, phản ánh nỗ lực lớn của Chính phủ, chính quyền địa phương và toàn xã hội trong việc triển khai đồng bộ các chính sách an sinh.

Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng để giảm nghèo thực sự bền vững, chỉ số thu nhập và dịch vụ xã hội cơ bản là chưa đủ. Thực tế nhiều hộ gia đình vừa thoát nghèo vẫn dễ dàng tái nghèo nếu mất việc, bệnh tật hoặc gặp biến động kinh tế. Chính vì vậy, việc đưa “việc làm” trở thành một chiều trong bộ chuẩn nghèo đa chiều được xem là yêu cầu tất yếu, phản ánh đúng bản chất của phát triển con người và phát triển kinh tế – xã hội bao trùm.

Ông Nguyễn Lê Bình - Phó Chánh Văn phòng Quốc gia về giảm nghèo cho rằng: “Việc làm không chỉ là nguồn thu nhập, mà còn là quyền mưu sinh và thước đo năng lực tự chủ của người dân.” Theo ông, nếu không đo lường khả năng có việc làm ổn định, chuẩn nghèo sẽ chỉ dừng lại ở việc ghi nhận kết quả ngắn hạn, chưa đánh giá được nguy cơ tái nghèo.

Trong giai đoạn 2022–2025, Việt Nam đã có những bước điều chỉnh đầu tiên cho phù hợp với thực tế mới. Mức chuẩn nghèo về thu nhập được nâng lên, không còn dựa trên mức 70% mức sống tối thiểu như trước mà tính theo ngưỡng chi tiêu thực tế. Các chỉ số thiếu hụt dịch vụ xã hội như bảo hiểm y tế, viễn thông, nhà ở, nước sạch cũng được cập nhật.

Tỷ lệ hộ thiếu bảo hiểm y tế giảm 8,74 điểm phần trăm, hộ thiếu dịch vụ viễn thông giảm 5,31 điểm phần trăm, tỷ lệ trẻ em bỏ học giảm 1,31 điểm phần trăm. Tuy nhiên, 2 chiều thiếu hụt lớn nhất vẫn là việc làm và trình độ học vấn của người trưởng thành, chiếm lần lượt hơn 40% và 30%. Đây chính là “điểm nghẽn” khiến nhiều địa phương dù đạt mục tiêu giảm nghèo về số lượng nhưng chưa thật sự vững chắc.

Theo Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, trong bộ tiêu chí giai đoạn 2026–2030, mức thu nhập chuẩn dự kiến nâng lên 2,2 triệu đồng/người/tháng ở nông thôn và 2,8 triệu đồng ở thành thị. Quan trọng hơn, tiêu chí về việc làm sẽ được lượng hóa rõ ràng: hộ có khả năng lao động nhưng không có việc làm ổn định hoặc có việc làm thiếu bền vững sẽ được xác định là thiếu hụt, từ đó có chính sách hỗ trợ phù hợp.

Song song, các chỉ số dịch vụ xã hội cơ bản như nhà ở, nước sạch, vệ sinh, viễn thông sẽ được tinh gọn để tránh trùng lặp, đồng thời bổ sung thêm các yếu tố phản ánh tác động của biến đổi khí hậu và môi trường – những nguyên nhân gián tiếp gây tái nghèo ở vùng sâu, vùng xa. Việc cập nhật dữ liệu cũng là yêu cầu cấp thiết. Hiện nay, số liệu thu nhập của hộ dân vẫn dựa chủ yếu vào dữ liệu năm 2018, chưa phản ánh đúng biến động do dịch COVID-19 và lạm phát.

Tạo việc làm, đào tạo nghề, chuyển đổi sinh kế

Để chuẩn nghèo mới đi vào thực tế, cần có cơ chế thu thập và chia sẻ dữ liệu đồng bộ giữa các cấp chính quyền. Một hệ thống quản lý dữ liệu số thống nhất sẽ giúp việc đo lường nghèo trở nên minh bạch, khoa học hơn, đồng thời hỗ trợ hoạch định chính sách kịp thời và chính xác.

Bên cạnh việc hoàn thiện tiêu chí, các chương trình hỗ trợ việc làm cho người nghèo cũng đang được triển khai mạnh mẽ. Nhiều địa phương đã gắn giảm nghèo với tạo việc làm. Chẳng hạn, tại Huế, từ đầu năm 2025, tỉnh tổ chức hơn 15 phiên giao dịch việc làm, thu hút hơn 200 doanh nghiệp, mang lại hơn 12.000 cơ hội việc làm và học nghề cho người lao động thuộc hộ nghèo, cận nghèo. Trên cả nước, hơn 177.000 lao động khó khăn đã được đào tạo kỹ năng nghề, góp phần nâng cao năng suất và thu nhập.

Kinh nghiệm cho thấy, khi có việc làm ổn định, người dân không chỉ có thu nhập bền vững mà còn có khả năng tích lũy, đầu tư cho giáo dục, y tế, cải thiện nhà ở và dịch vụ sinh hoạt – những yếu tố giúp họ thoát nghèo một cách toàn diện. Ngược lại, thiếu việc làm khiến hộ nghèo dễ tổn thương trước các cú sốc như thiên tai, dịch bệnh hoặc biến động giá cả.

Các chuyên gia khuyến nghị, để bảo đảm tính công bằng và hiệu quả, bộ tiêu chí mới cần phân loại rõ “hộ dưới chuẩn” và “hộ sát chuẩn”, tránh hỗ trợ trùng lặp, đồng thời có cơ chế cảnh báo sớm nguy cơ tái nghèo. Bên cạnh đó, cần huy động mạnh mẽ nguồn lực xã hội hóa, khuyến khích doanh nghiệp, tổ chức phi chính phủ và cộng đồng cùng tham gia các chương trình tạo việc làm, đào tạo nghề, chuyển đổi sinh kế.

Theo định hướng, đến năm 2030, Việt Nam không chỉ hướng tới tỷ lệ nghèo đa chiều dưới 1%, mà còn đặt mục tiêu “không ai bị bỏ lại phía sau”. Việc bổ sung chiều việc làm vào chuẩn nghèo là minh chứng cho cách tiếp cận mới – coi con người là trung tâm, lấy năng lực tự chủ làm nền tảng của phát triển bền vững.