Biến tài nguyên thiên nhiên thành tài sản bền vững

Phát triển kinh tế vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (DTTS&MN) luôn phải đối mặt với thách thức về sự cân bằng giữa nhu cầu cải thiện đời sống và bảo vệ môi trường, bảo tồn sinh thái tự nhiên. Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) phát triển kinh tế xã hội đồng bào DTTS&MN theo Quyết định số 1719/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ (Chương trình 1719) đã thiết lập một lộ trình rõ ràng để giải quyết những tồn tại, hạn chế, bất cập trong công tác dân tộc hiện nay, đáp ứng mong đợi của đồng bào DTTS cả nước.

Trong khuôn khổ Chương trình 1719, các mục tiêu đặt ra không chỉ xoay quanh việc xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội đồng bộ hay phát triển giáo dục, y tế, mà còn nhấn mạnh việc khai thác tiềm năng, xây dựng mô hình phát triển kinh tế gắn với bảo tồn thiên nhiên. Điều này ngầm định sự chuyển đổi trong tư duy quản lý tài nguyên, thay vì coi tài nguyên rừng và cảnh quan là nguồn vật chất để khai thác, thì đó còn là nguồn vốn cốt lõi không thể thay thế để phát triển các ngành kinh tế có giá trị gia tăng cao như du lịch sinh thái và dược liệu. Phát triển kinh tế vùng đồng bào DTTS&MN gắn với bảo tồn tài nguyên thiên nhiên là một lựa chọn mang tính trách nhiệm xã hội, đồng thời là chìa khóa để kiến tạo sinh kế xanh, đảm bảo an sinh xã hội và phát triển bền vững.

Để chuyển đổi nhận thức thành hành động, Chương trình 1719 đã áp dụng các cơ chế tài chính và quản lý sáng tạo nhằm hài hòa lợi ích kinh tế với bảo tồn tài nguyên. Một trong những cơ chế tài chính trực tiếp và hiệu quả nhất là mô hình chi trả dịch vụ môi trường rừng (PFES) - cơ chế chuyển đổi giá trị tự nhiên thành thu nhập, với việc sử dụng vốn từ Chương trình 1719 để triển khai chính sách hỗ trợ khoán bảo vệ rừng. Điển hình tại Bình Thuận, chính sách này đã được kiểm chứng qua thực tiễn, mang lại lợi ích “kép”, vừa giữ rừng, vừng tăng sinh kế cho đồng bào DTTS. Thay vì trông chờ vào nguồn lực nhà nước hạn chế, việc chi trả cho đồng bào DTTS để họ trở thành "người gác rừng" được trả lương đã tạo ra nguồn thu nhập ổn định, trực tiếp tăng an sinh xã hội cho người dân. Đồng thời, nó giải quyết triệt để thách thức quản lý tại các khu vực rừng rộng lớn, nơi lực lượng kiểm lâm không thể phủ kín. Người dân bản địa, với kiến thức sâu sắc về hệ sinh thái địa phương, trở thành lực lượng bảo vệ rừng hiệu quả nhất, được khuyến khích kinh tế để thay đổi hành vi khai thác truyền thống.

Sinh kế bền vững từ việc bảo tồn nguồn lực tự nhiên

Sự thành công của Chương trình MTQG được minh chứng qua các mô hình thực tiễn, nơi kinh tế và bảo tồn gắn kết chặt chẽ, tạo ra nguồn thu nhập mới cho đồng bào.

Hoạt động du lịch cộng đồng đề cao việc giữ nguyên giá trị thiên nhiên và văn hóa thông qua khai thác cảnh quan và văn hóa bản địa một cách bền vững với những hình thức như: homestay, trải nghiệm nông nghiệp, trình diễn nghề thủ công… Theo đó, phát triển du lịch là một nội dung trọng tâm của Dự án số 6 thuộc Chương trình 1719, nhằm “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”.

Khu Bảo tồn Thiên nhiên Pù Luông (Thanh Hóa), với diện tích 11.662 ha, được mệnh danh là "Tây Bắc thu nhỏ", sở hữu cảnh quan kỳ vĩ, hệ sinh thái rừng độc đáo với nhiều loài động, thực vật quý hiếm như voọc mông trắng, báo gấm, beo lửa, cùng với sự đa dạng về bướm và phong lan. Đây là tài nguyên cốt lõi và không thể đánh đổi, giúp thu hút du khách, đặc biệt là dòng khách quốc tế đến tham quan và trải nghiệm. Với sự phát triển của du lịch cộng đồng, đời sống kinh tế của người dân tộc Thái, Mường tại Bản Đôn, bản Hiếu đã thay đổi rõ rệt. Nhiều gia đình đã tìm thấy hướng đi mới, cải thiện cuộc sống bằng cách mở homestay và cung cấp dịch vụ trải nghiệm văn hóa bản địa, thay vì chỉ phụ thuộc vào nông nghiệp truyền thống.

Cùng với đó, mô hình nông - lâm kết hợp tận dụng không gian rừng và đất ven rừng để trồng cây ăn quả, cây dược liệu, kết hợp chăn nuôi nhỏ, giúp gia tăng thu nhập trên cùng một diện tích mà vẫn duy trì che phủ rừng. Chiến lược phát triển nông lâm nghiệp bền vững tập trung vào các loài cây bản địa và dược liệu quý là hướng đi đúng đắn, khai thác lợi thế sinh thái của vùng DTTS&MN. Nhiều vùng ở Nghệ An, nơi có gần 1.000 loài cây thuốc, đã hình thành các vùng trồng dược liệu, mở lối kinh tế, đem lại ấm no cho đồng bào. Tại Kon Tum, mô hình trồng Sâm Ngọc Linh tạo ra chuỗi liên kết kinh tế và bảo tồn chặt chẽ, với sản phẩm có giá trị kinh tế cao, đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân bản địa.

Bên cạnh du lịch và dược liệu, Chương trình 1719 cũng thúc đẩy các mô hình nông lâm nghiệp dựa trên hệ sinh thái khác, bao gồm phát triển cây ăn quả và lâm sản ngoài gỗ. Những mô hình này giúp đồng bào DTTS chuyển dịch khỏi sự phụ thuộc vào nông nghiệp lúa rẫy độc canh, vốn dẫn đến thu nhập bấp bênh và đời sống khó khăn.

Có thể nói, Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS&MN đã đạt được những thành tựu quan trọng trong việc hài hòa mục tiêu giảm nghèo bền vững với bảo tồn thiên nhiên thông qua các cơ chế chính sách sáng tạo và các mô hình kinh tế hiệu quả. Việc xây dựng mô hình phát triển kinh tế gắn với bảo tồn thiên nhiên không chỉ là chiến lược hiệu quả nhất để nâng cao rõ rệt đời sống của nhân dân, mà còn là con đường duy nhất để giữ vững đa dạng sinh học và tài nguyên quốc gia cho các thế hệ tương lai.