Nhận diện "nút thắt"  lớn nhất

Báo cáo "Kiến tạo Tương lai Bán dẫn Việt Nam: Đột phá từ nhân tài Công nghệ và Đổi mới Sáng tạo”, do Ngân hàng Thế giới (WB) công bố mới đây, đưa ra các khuyến nghị chiến lược về thu hút nhân tài cho ngành bán dẫn - lĩnh vực công nghệ được Việt Nam ưu tiên phát triển trong giai đoạn tới.

Theo đánh giá của WB, thế giới đang bước vào một siêu chu kỳ về bán dẫn do trí tuệ nhân tạo (AI) dẫn dắt, với nhu cầu về chip vận hành mọi thứ từ AI tạo sinh đến ô tô điện tăng nhanh chưa từng thấy. Doanh số bán dẫn toàn cầu được dự báo sẽ tăng gấp đôi trong thập kỷ này và vượt mốc 1 nghìn tỷ USD vào năm 2030.

Cũng tính đến năm 2030, siêu chu kỳ do AI thúc đẩy này có thể tạo ra tới 15 nghìn tỷ USD giá trị kinh tế và 100 triệu việc làm trên tất cả các lĩnh vực - nếu như hạ tầng công nghệ có thể theo kịp tốc độ phát triển. Sức mạnh quốc gia trong các lĩnh vực như AI và bán dẫn sẽ phụ thuộc vào ba trụ cột chính: hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, nguồn nhân lực chất lượng cao và nguồn lực tài chính vững mạnh.

Trong bối cảnh đó, Việt Nam được xem là đang ở vị trí trung tâm của cụm bán dẫn toàn cầu. Tuy nhiên, Việt Nam không còn nhiều thời gian để đầu tư vào nhân tài. Tình trạng thiếu hụt nhân lực bán dẫn toàn cầu - ước tính lên đến hàng chục hoặc hàng trăm nghìn người tại các nền kinh tế dẫn đầu vào năm 2030 - cho thấy, chỉ xây dựng nhà máy hoặc ưu đãi thuế thôi thì chưa đủ duy trì hệ sinh thái bền vững.

Việt Nam vốn đã có hai tài sản trọng yếu: một đội ngũ nhân tài công nghệ đang lớn mạnh và mức tập trung chính trị cao. Tuy nhiên, những hạn chế tồn tại lâu nay trong việc nâng cao nền tảng kỹ năng, nuôi dưỡng và giữ chân nhân tài mũi nhọn, xây dựng năng lực đổi mới sáng tạo và cơ sở hạ tầng đang đe dọa làm chậm tiến trình hiện thực hóa tham vọng của Việt Nam.

Báo cáo của WB đã phác thảo lộ trình để Việt Nam nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị bán dẫn toàn cầu, tập trung vào ba cơ hội then chốt - thiết kế hậu kỳ (back‑end), đóng gói tiên tiến (advanced packaging) và thiết kế tiền kỳ (front‑end) - đồng thời củng cố thế mạnh hiện có ở khâu lắp ráp, kiểm định và đóng gói (ATP). 

Báo cáo chỉ ra nút thắt lớn nhất hiện nay là tình trạng thiếu hụt trầm trọng cả về lượng và chất đội ngũ kỹ sư, nhà khoa học trình độ cao; chảy máu chất xám nhân tài công nghệ; thiếu hạ tầng nghiên cứu và phát triển R&D - từ công cụ thiết kế, năng lực tạo mẫu đến dây chuyền thí điểm; cùng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo còn non trẻ.

Thực tế, nguồn nhân lực của Việt Nam có những điểm sáng đáng ghi nhận. Đơn cử, số sinh viên nhập học các ngành khoa học-kỹ thuật tăng khoảng 9% hằng năm. Các cơ sở giáo dục đại học hàng đầu của Việt Nam cũng đang dần được đánh giá cao trong khu vực về các lĩnh vực khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học (STEM). Hiện nay, cả nước có hơn 500.000 chuyên gia trong độ tuổi 22 - 35 sở hữu bằng cấp STEM; dự kiến có thêm khoảng 24.000 người gia nhập lực lượng lao động mỗi năm.

Tuy nhiên, thực tế cũng chỉ ra, còn nhiều hạn chế. Chẳng hạn, trong lĩnh vực thế mạnh của Việt Nam là lắp ráp và kiểm thử, chỉ khoảng 8% nhân viên lao động tại các nhà máy sản xuất điện tử có bằng Đại học, nhưng gần 50% số lượng tuyển dụng trong lĩnh vực này hiện nay lại yêu cầu có trình độ cử nhân trở lên. Việc mở rộng các hoạt động thiết kế vi mạch hậu kỳ sẽ đòi hỏi bổ sung hàng chục nghìn kỹ sư so với nguồn cung hiện tại.

Cần giải pháp nhanh, hiệu quả tác động thực tế

WB đã đề xuất gói giải pháp trọng tâm gồm: mở rộng, nâng cấp đào tạo sau đại học; nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên; thu hút nhân tài công nghệ người Việt ở nước ngoài về nước; xây dựng hạ tầng nghiên cứu và phát triển hiện đại; và tăng cường liên kết với doanh nghiệp FDI để thúc đẩy chuyển giao tri thức và công nghệ.

Năm 2025, WB đã khuyến nghị các quyết định có thể triển khai và đem lại hiệu quả thực tế ngay trong khoảng thời gian ngắn. Bao gồm: Triển khai nhanh Chương trình học bổng sau Đại học về bán dẫn (Thạc sĩ/Tiến sĩ); Khởi động Quỹ Phát triển đội ngũ giảng viên ưu tú; Xây dựng nền tảng “Đám mây EDA - các công cụ tự động hóa thiết kế điện tử” cấp quốc gia; Đồng tài trợ các trung tâm đào tạo và phòng thí nghiệm bán dẫn; Thành lập Cơ quan Điều phối quốc gia về nhân tài bán dẫn & công nghệ.

WB nhấn mạnh, thực hiện đồng bộ các giải pháp trên sẽ tạo cú huých lớn cho cỗ máy nhân tài của Việt Nam, đồng thời phát đi tín hiệu mạnh mẽ tới các nhà đầu tư và tới chính nguồn nhân lực của đất nước rằng Việt Nam “nói là làm” trong lĩnh vực bán dẫn.

Bà Mariam J. Sherman, Giám đốc Ngân hàng Thế giới (World Bank) tại Việt Nam, Campuchia, Lào, nhấn mạnh sự cần thiết dể thực hiện một chiến lược bài bản - một công thức được gọi là “ba cộng một” bao gồm: nhân tài công nghệ, hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, và liên kết chuỗi cung ứng, tất cả được gắn kết bởi yếu tố +1: sự tập trung mạnh mẽ vào một vài cụm động lực đổi mới sáng tạo xuất sắc và có chọn lọc.

“Hành trình này đòi hỏi sự chung tay của cả quốc gia, trong đó chính phủ, doanh nghiệp, cơ sở giáo dục đại học-viện nghiên cứu, và các đối tác quốc tế đều đóng một vai trò thiết yếu. Ngân hàng Thế giới cam kết huy động chuyên môn toàn cầu và nguồn lực tài chính để đồng hành cùng Việt Nam biến tầm nhìn thành kết quả cụ thể ngay từ bây giờ”, bà Mariam J. Sherman khẳng định.