Thu ngân sách từ thuế, phí môi trường tăng lên
Theo ông Trương Bá Tuấn - Phó Cục trưởng Cục trưởng Cục Quản lý, giám sát thuế, phí (Bộ Tài chính), việc áp dụng Thuế bảo vệ môi trường (BVMT) từ năm 2012 đã mang lại nguồn thu đáng kể và ngày càng tăng cho NSNN. Trong vòng 10 năm (2012-2021), số thu NSNN từ thuế BVMT đã tăng 4,6 lần so với năm đầu áp dụng. Thuế BVMT hiện trở thành một sắc thuế quan trọng, đóng góp nguồn thu bền vững giúp Nhà nước có thêm nguồn lực đầu tư cho các mục tiêu xanh. Số thu thuế BVMT tăng mạnh đặc biệt từ năm 2015 do điều chỉnh tăng mức thuế xăng dầu: năm 2014 thu khoảng 12 nghìn tỷ đồng, thì năm 2015 vọt lên 27.020 tỷ đồng.
Tổng thu thuế BVMT giai đoạn 2012-2015 đạt gần 61.800 tỷ đồng. Giai đoạn 2021-2024, số thu thuế BVMT có giảm nhẹ (do chính sách giảm thuế tạm thời để hỗ trợ người dân khi giá xăng dầu tăng cao) nhưng mức thu này vẫn chiếm tỷ trọng đáng kể và dự kiến tăng trở lại sau khi chính sách hết hiệu lực.
Có thể nói, chính sách thuế môi trường đã hoàn thành “mục tiêu kép”: vừa hạn chế hành vi gây hại môi trường, vừa tạo thêm nguồn thu cho ngân sách để tái đầu tư vào lĩnh vực môi trường. Bên cạnh đó, các khoản phí BVMT (nước thải, khai khoáng…) cũng đóng góp hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm cho ngân sách địa phương, như thu phí nước thải đạt 934 tỷ đồng vào năm 2014; thu phí khai thác khoáng sản (không kể dầu khí) là 2.600 tỷ đồng năm 2016. Những con số này tuy chưa lớn so với tổng thu ngân sách, nhưng đã phản ánh xu hướng tích cực rằng ngân sách dành cho môi trường tăng lên song hành với việc đánh vào các hành vi gây ô nhiễm.
Ưu tiên chi ngân sách cho các chương trình, dự án xanh
Nhà nước đảm bảo tối thiểu 1% chi NSNN cho sự nghiệp môi trường hàng năm nên có nhiều chương trình, mục tiêu quốc gia liên quan BVMT đã được triển khai. Giai đoạn 2016-2020, ngân sách trung ương dành hàng chục nghìn tỷ đồng cho Chương trình mục tiêu ứng phó biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh, Chương trình xây dựng nông thôn mới (trong đó có tiêu chí môi trường), Chương trình bảo vệ và phát triển rừng bền vững... Ngoài vốn trong nước, Chính phủ còn tích cực huy động vốn ODA và viện trợ cho các dự án môi trường. Tổng vốn vay nước ngoài cam kết cho lĩnh vực môi trường (xử lý rác thải, nước thải, biến đổi khí hậu…) từ năm 1993 đến năm 2016 đạt khoảng 4,2 tỷ USD; vốn viện trợ không hoàn lại giai đoạn 2015-2016 khoảng 152 triệu USD.
Riêng năm 2016, Chính phủ giải ngân khoản vay ODA 10 tỷ Yên Nhật (2.000 tỷ đồng) cho Chương trình hỗ trợ ứng phó biến đổi khí hậu (SP-RCC) (Bích Diệp, 2016). Đây đều là những nguồn lực bổ sung quan trọng giúp thực hiện các dự án đầu tư công xanh như cải thiện hệ thống thoát nước và vệ sinh môi trường, phát triển năng lượng tái tạo quy mô nhỏ, nâng cấp hạ tầng thích ứng biến đổi khí hậu ở vùng xung yếu...
Kết quả là, nhiều “điểm nóng” ô nhiễm môi trường đã và đang được xử lý bằng vốn ngân sách. Ưu tiên chi NSNN cũng tập trung vào phòng ngừa và kiểm soát ô nhiễm: xử lý nước thải, rác thải tại đô thị và khu công nghiệp; kiểm soát hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật; ngăn chặn nhập khẩu phế liệu gây ô nhiễm.
Phát triển tín dụng xanh trong hệ thống ngân hang
Dư nợ tín dụng xanh tăng trưởng nhanh chóng, bình quân trên 22%/năm giai đoạn 2017-2024, cao hơn hẳn tốc độ tăng tín dụng chung của nền kinh tế. Đến cuối năm 2024, dư nợ tín dụng phục vụ mục tiêu BVMT đạt hơn 4,28 triệu tỷ đồng, chiếm 27,4% tổng dư nợ toàn nền kinh tế. Trong đó, dư nợ tín dụng xanh đạt gần 680.000 tỷ đồng, tăng 9,5% so với cuối năm 2023, tập trung vào năng lượng tái tạo, năng lượng sạch (hơn 41%) và nông nghiệp xanh (trên 29%). Mặc dù tỷ trọng tuyệt đối còn khiêm tốn (khoảng 5% tổng tín dụng) nhưng cũng phản ánh xu hướng đi lên rõ nét.
Xét về cơ cấu, tỷ lệ phân bổ tài chính xanh vào các lĩnh vực hoạt động là khác nhau, trong đó “Nông nghiệp xanh” chiếm tỷ lệ cao nhất (45%), phản ánh chính sách ưu tiên cho sản xuất nông nghiệp bền vững. “Năng lượng tái tạo, năng lượng sạch” đứng thứ 2 với 17%, cho thấy tầm quan trọng của việc phát triển các nguồn năng lượng thân thiện với môi trường; Năng lượng tái tạo/sạch đứng thứ ba (17%)...
Hình thành và mở rộng thị trường trái phiếu xanh
Thị trường trái phiếu xanh tại Việt Nam đã có những bước phát triển ban đầu đáng khích lệ. Trong giai đoạn 2016-2020, Việt Nam phát hành thí điểm 4 đợt trái phiếu xanh (chủ yếu qua chính quyền địa phương và một tổ chức được Chính phủ bảo lãnh) với tổng trị giá khoảng 284 triệu USD. Sang giai đoạn 2019-2023, quy mô phát hành tăng vọt, đạt khoảng 1,16 tỷ USD.
Việt Nam hiện là thị trường phát hành nợ xanh lớn thứ hai Đông Nam Á, với giá trị phát hành xanh lũy kế khoảng 1 tỷ USD, chỉ sau Singapore. Đặc biệt, thị trường này bắt đầu bùng nổ từ năm 2022-2023, năm 2021 tổng giá trị trái phiếu xanh, xã hội, bền vững của Việt Nam mới đạt xấp xỉ 1,5 tỷ USD (gấp gần 5 lần so với năm 2020).
Năm 2024, giá trị phát hành trái phiếu xanh đạt khoảng 10,3 nghìn tỷ đồng (tương đương 430 triệu USD), tăng gần 1,9 lần so với 2023. Thị trường năm 2024 sôi động với sự tham gia tích cực của các ngân hàng thương mại lớn như BIDV, Vietcombank, HDBank … phát hành trái phiếu xanh huy động vốn cho các dự án năng lượng tái tạo, giao thông bền vững, quản lý nước.
Huy động nguồn lực tư nhân và hợp tác quốc tế
Hiện nay, hợp tác công tư (PPP) được thúc đẩy trong các dự án hạ tầng xanh, các dự án điện mặt trời, điện gió phần lớn vốn do doanh nghiệp tư nhân đầu tư, nhà nước hỗ trợ giá mua điện qua cơ chế ưu đãi (FIT).
Việt Nam cũng tích cực tranh thủ nguồn lực quốc tế ngoài ODA truyền thống, thể hiện qua việc tham gia các sáng kiến tài chính khí hậu mới. Nổi bật là thỏa thuận Quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) ký kết cuối 2022, theo đó, nhóm các nước G7+ cam kết huy động 15,5 tỷ USD (gồm vốn công và tư) trong 3 đến 5 năm để hỗ trợ Việt Nam chuyển đổi năng lượng sang hướng xanh và công bằng. Năm 2023, tại Quyết định số 1009/QĐ-TTg ngày 31/8/2023, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt đề án triển khai JETP, hiện đang xây dựng danh mục dự án ưu tiên sử dụng nguồn vốn này.
Bên cạnh đó, Việt Nam cũng hợp tác chặt chẽ với Quỹ Khí hậu Xanh (GCF), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), Ngân hàng Thế giới (WB) trong việc tiếp nhận các khoản vay ưu đãi, viện trợ cho dự án ứng phó biến đổi khí hậu. Tháng 11/2023, tại COP28, Việt Nam công bố kế hoạch thiết lập thị trường carbon trong nước vào năm 2025, đồng thời sẵn sàng kết nối với thị trường carbon quốc tế để thu hút tài chính từ cơ chế mua bán tín chỉ carbon (theo Điều 6 Thỏa thuận Paris).
Những động thái này cho thấy, Việt Nam đang chủ động khai thác các công cụ tài chính sáng tạo trên trường quốc tế, nhằm bổ sung nguồn lực cho chuyển đổi xanh.
