Sự chuyển dịch mạnh mẽ từ tiền mặt sang các phương thức thanh toán điện tử không chỉ làm thay đổi thói quen tiêu dùng mà còn mở ra khả năng minh bạch hóa và kiểm soát dòng tiền lớn hơn cho Nhà nước, với sự kết hợp của các công cụ quản lý thuế, hải quan, bảo hiểm và an sinh xã hội…

Thanh toán không dùng tiền mặt vốn không phải khái niệm mới, nhưng đang được đẩy mạnh mạnh mẽ tại Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia. Theo Nghị định số 52/2024/NĐ-CP của Chính phủ quy định về thanh toán không tiền mặt, phương thức thanh toán không dùng tiền mặt gồm rất nhiều hình thức: chuyển khoản ngân hàng, thẻ ngân hàng (thẻ ghi nợ, thẻ tín dụng…), ví điện tử và các phương tiện thanh toán khác theo quy định của Ngân hàng Nhà nước (NHNN).

Thực tế đời sống cho thấy, từ gánh hàng rong, chợ dân sinh, quán ăn vỉa hè, bãi gửi xe đến các cửa hàng nhỏ lẻ, hay các siêu thị, cửa hàng hiện đại, sang trọng… từ nông thôn, miền núi cho đến thành thị, thanh toán bằng cách quét mã QR đang ngày càng thông dụng, tạo ra thuận ích thanh toán nhanh gọn cho người dân.

Để hỗ trợ cho thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt, nhiều quy định của Chính phủ cũng đã được ban hành, nhất là trong các lĩnh vực liên quan đến tài chính như thuế, hải quan, bảo hiểm…

Chẳng hạn, theo quy định của Luật Thuế thu nhập doanh nghiệp năm 2025, Luật Thuế giá trị gia tăng năm 2024 và Nghị định số 181/2025/NĐ-CP của Chính phủ, các khoản chi mua hàng hóa, dịch vụ từ 5 triệu đồng trở lên (đã bao gồm thuế GTGT) phải có chứng từ thanh toán không dùng tiền mặt mới được tính vào chi phí hợp lệ hoặc được khấu trừ, hoàn thuế.

Điều này có nghĩa là nếu doanh nghiệp, hộ kinh doanh vẫn thanh toán bằng tiền mặt thì rất có thể đối mặt với các rủi ro, như không được tính chi phí hợp lệ khi xác định thu nhập chịu thuế thu nhập doanh nghiệp; không được khấu trừ hoặc hoàn thuế GTGT đầu vào nếu không có chứng từ thanh toán điện tử hợp pháp; dễ bị nghi ngờ trốn thuế hoặc kê khai sai doanh thu, do giao dịch tiền mặt không để lại dấu vết điện tử.

Có thể thấy, quy định này là bước tiến quan trọng giúp cơ quan thuế kiểm soát tốt hơn dòng tiền, hạn chế rủi ro trốn thuế, gian lận hóa đơn, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp, hộ kinh doanh chuyển sang các kênh thanh toán chính thức, số hóa.

Bên cạnh đó, từ ngày 1/6/2025, theo quy định tại Nghị định số 70/2025/NĐ-CP của Chính phủ, hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỷ đồng/năm trở lên, thuộc nhóm cung cấp hàng hóa, dịch vụ trực tiếp tới người tiêu dùng (như cửa hàng tạp hóa, quán ăn, nhà hàng, khách sạn, trung tâm thương mại...) phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền. Đây được đánh giá là bước đi quan trọng nhằm xóa bỏ cơ chế thuế khoán, chống thất thu và tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa các thành phần kinh tế.

Không chỉ thuế, thanh toán không dùng tiền mặt còn hỗ trợ các cơ quan Hải quan, giúp các giao dịch xuất nhập khẩu có thể được theo dõi chặt chẽ hơn, giúp ngành Hải quan truy xuất chứng từ, đối chiếu tờ khai, hóa đơn, vận đơn và bảo hiểm hàng hóa.

Về bảo hiểm xã hội, ngân hàng số, ví điện tử và chuyển khoản mở ra cơ hội quản lý đóng – thanh toán – truy xuất dữ liệu cao hơn. Khi người lao động hoặc doanh nghiệp đóng bảo hiểm qua kênh thanh toán điện tử, cơ chế giám sát dòng tiền minh bạch hơn, giảm rủi ro trốn đóng hoặc đóng trùng, đồng thời dễ dàng tích hợp với hệ thống an sinh xã hội số.

Bởi vậy, thanh toán không dùng tiền mặt không chỉ là trải nghiệm tiện ích cho người dân, mà còn là công cụ chính sách tài chính mạnh mẽ, hỗ trợ Nhà nước trong việc minh bạch hóa nguồn thu, kiểm soát chi phí và điều hành an toàn hệ thống tài chính.

Đại diện Bộ Công Thương cho biết đang đề xuất trong giai đoạn 2026–2030, công tác quản lý thị trường cần dựa trên 3 trụ cột: hàng hóa phải đi kèm hóa đơn, hóa đơn gắn với nghĩa vụ thuế, trong khi đó dòng tiền phải được theo dõi qua hệ thống ngân hàng hoặc tổ chức tài chính.

Thanh toán không dùng tiền mặt đang giữ vị thế ngày càng quan trọng trong công tác quản lý tài chính. Tuy nhiên, phần lớn các giao dịch VietQR hiện nay vẫn là P2P (người sang người) – chuyển khoản cá nhân. Điều này có nghĩa là nhiều doanh nghiệp, hộ kinh doanh vẫn chưa tiếp cận được lợi ích quản lý, đối soát và bảo vệ khách hàng như khi sử dụng giải pháp thanh toán chuyên biệt.

Do đó, theo các chuyên gia, Việt Nam cần đẩy nhanh lộ trình nâng cấp từ QR chuyển tiền (transfer) sang QR thanh toán (QR Pay), phù hợp với thông lệ quốc tế và yêu cầu quản lý hiện đại.

Để khắc phục điều đó, NAPAS đã triển khai VIETQRPay (QR thanh toán cho doanh nghiệp, hộ kinh doanh) từ đầu năm 2025. VIETQRPay liên kết với phần mềm quản lý bán hàng, cho phép hiển thị thông tin đơn hàng, hóa đơn điện tử, hỗ trợ trả hàng, hoàn tiền, tra soát khiếu nại – giúp doanh nghiệp minh bạch doanh thu, dòng tiền và đáp ứng điều kiện thanh toán điện tử để khấu trừ thuế.

Bên cạnh đó, VIETQRGlobal đang được phát triển đối với thanh toán xuyên biên giới. Đây là bước chiến lược quan trọng để Việt Nam tham gia sâu hơn vào thị trường thương mại quốc tế và du lịch số, giúp kinh doanh trở nên thuận lợi hơn.

Về phía cơ quan quản lý nhà nước, sự phối hợp sâu rộng với các đơn vị cung cấp dịch vụ thanh toán là điều kiện cần thiết. Chẳng hạn, cơ quan Thuế đang hướng tới mục tiêu trở thành “cầu nối” giữa hệ thống trung gian thanh toán và các hộ kinh doanh, toàn ngành sẵn sàng hợp tác với các nhà cung cấp giải pháp thanh toán để phổ biến đến hộ kinh doanh và doanh nghiệp.

Có thể thấy, cơ chế khuyến khích thanh toán số đã rõ, lợi ích thì vượt trội, nhưng áp lực thực thi, rủi ro an ninh và tính bao trùm vẫn là bài toán lớn. Theo nhiều chuyên gia, việc thanh toán điện tử mở ra nguy cơ giả mạo, tài khoản lừa đảo, rửa tiền.

Do vậy, các đơn vị thanh toán, ngân hàng, ví điện tử… cần tiếp tục đầu tư mạnh vào bảo mật, giám sát giao dịch – sử dụng các công nghệ hiện đại như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (big data)… để cảnh báo sớm các giao dịch nghi vấn.

Tầm nhìn dài hạn cần là một hệ sinh thái thanh toán số toàn diện và tích hợp sâu với hệ thống thuế, hải quan, bảo hiểm… để mỗi giao dịch lớn nhỏ đều có dấu vết kỹ thuật số, đáng tin cậy và có thể kiểm soát. Khi đó, thanh toán không dùng tiền mặt sẽ trở thành công cụ chính sách, không chỉ là trải nghiệm tiện ích cho người dùng.

10:31 26/11/2025