Trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên số, chuyển đổi số trở thành yêu cầu tất yếu đối với sự phát triển bền vững của mọi lĩnh vực. Với hơn 60% dân số sống ở nông thôn và nền kinh tế phụ thuộc lớn vào nông nghiệp do đó việc chuyển đổi số trong “tam nông” (nông nghiệp, nông dân, nông thôn) càng mang ý nghĩa sống còn. Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 10/8/2022 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã xác định chuyển đổi số trong nông nghiệp, nông dân, nông thôn là một trong những đột phá quan trọng để nông nghiệp Việt Nam vươn mình.

Trong thời gian qua, với tinh thần của Nghị quyết 57, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả nổi bật trong ứng dụng khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ số vào lĩnh vực nông nghiệp, nông dân, nông thôn góp phần thay đổi căn bản phương thức sản xuất, quản lý và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp.

Chuyển đổi số trong nông nghiệp được thúc đẩy nhanh và mạnh mẽ

Một trong những đột phá rõ nét nhất là việc ứng dụng công nghệ số trong sản xuất nông nghiệp thông minh. Nhiều mô hình nông nghiệp công nghệ cao đã được triển khai trên cả nước, từ vùng đồng bằng sông Hồng, đồng bằng sông Cửu Long đến các tỉnh Tây Nguyên, miền núi phía Bắc. Điển hình như tại Lâm Đồng, nhiều trang trại trồng rau, hoa theo mô hình nông nghiệp công nghệ cao đã sử dụng cảm biến IoT để đo độ ẩm, ánh sáng, nhiệt độ đất và điều khiển tự động hệ thống tưới tiêu, bón phân. Các doanh nghiệp như VinEco, TH True Milk, Nafoods, Hùng Nhơn Group... đã tiên phong đưa công nghệ số vào giám sát quá trình sinh trưởng, truy xuất nguồn gốc sản phẩm, từ đó nâng cao năng suất, chất lượng, giảm chi phí sản xuất và đảm bảo an toàn thực phẩm.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã và đang triển khai xây dựng cơ sở dữ liệu nông nghiệp quốc gia, kết nối dữ liệu từ cấp xã, tỉnh, đến trung ương. Thông qua nền tảng dữ liệu này, cơ quan quản lý theo dõi, dự báo tình hình sản xuất, thị trường, dịch bệnh, thiên tai… từ đó đưa ra các chính sách, quyết định điều hành kịp thời, chính xác và hiệu quả. Nổi bật là Hệ thống thông tin quản lý ngành trồng trọt (PPMIS) và ngành chăn nuôi (LIS), cho phép thu thập, quản lý dữ liệu về diện tích canh tác, giống cây trồng, vật nuôi, sản lượng, năng suất… từ cơ sở đến trung ương một cách minh bạch và liên thông.

Những năm gần đây, ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), blockchain và điện toán đám mây (Cloud) trong lĩnh vực nông nghiệp bắt đầu phát triển mạnh. Một số doanh nghiệp khởi nghiệp (startup) trong lĩnh vực AgriTech “ công nghệ nông nghiệp ” đã phát triển ứng dụng dự báo thời tiết chính xác theo từng vùng trồng, ứng dụng AI để nhận diện sâu bệnh trên cây trồng qua hình ảnh, hoặc xây dựng bản đồ thổ nhưỡng số hóa phục vụ chọn giống phù hợp với điều kiện đất đai từng địa phương. Blockchain được ứng dụng trong truy xuất nguồn gốc thực phẩm, giúp người tiêu dùng kiểm chứng thông tin sản phẩm một cách minh bạch, từ đó tăng uy tín và giá trị thương hiệu cho nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Thương mại điện tử và các nền tảng số cũng là một điểm sáng trong quá trình chuyển đổi số nông nghiệp. Nắm bắt xu hướng đó, nhiều hợp tác xã, tổ hợp tác, hộ nông dân đã học cách tiếp cận các sàn thương mại điện tử như: Postmart, Voso, Sendo, Tiki, Lazada, Shopee… và các nền tảng mạng xã hội như: Zalo, Facebook để quảng bá và bán sản phẩm.

Đào tạo kỹ năng số cho nông dân được phổ cập.

Theo tinh thần Nghị quyết 57, người nông dân không chỉ là người sản xuất mà còn là chủ thể chuyển đổi số. Do đó, các lớp tập huấn, đào tạo kiến thức số, kỹ năng bán hàng online, sử dụng phần mềm truy xuất nguồn gốc, sử dụng máy bay nông nghiệp không người lái, sử dụng điện thoại thông minh trong sản xuất đã được tổ chức rộng rãi trên khắp cả nước. Hội Nông dân Việt Nam, Bộ Khoa học - Công nghệ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường và các doanh nghiệp công nghệ lớn như: Viettel, VNPT, FPT… đã phối hợp chặt chẽ để “cầm tay chỉ việc” cho người dân. Chính những thay đổi từ tư duy đến hành động này đã tạo nên thế hệ “nông dân số” mới có kiến thức, kỹ năng và tinh thần đổi mới.

Chuyển đổi số trong xây dựng nông thôn mới có bước phát triển quan trọng

Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025 đã tích hợp chuyển đổi số vào nhiều tiêu chí như: Hạ tầng số, dịch vụ công trực tuyến, quản lý đất đai, y tế, giáo dục… Các hệ thống camera an ninh, cổng thông tin điện tử xã, app quản lý dịch vụ hành chính công được đưa vào sử dụng, góp phần nâng cao chất lượng sống người dân nông thôn. Chính quyền số cấp xã cũng đang dần hình thành, tạo thuận lợi trong giải quyết thủ tục hành chính cho người dân ở nông thôn, giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và tăng hiệu quả quản lý.

Bên cạnh những kết quả quan trọng đạt được, chuyển đổi số nông nghiệp, nông dân, nông thôn vẫn còn không ít khó khăn, thách thức cả về hạ tầng, con người lẫn cơ chế chính sách.

Thứ nhất, cơ sở hạ tầng số ở nhiều vùng nông thôn còn yếu, mạng internet chưa ổn định, tốc độ chậm, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo.

Đây được coi là một trong những rào cản quan trọng nhất hiện nay. Nhiều vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo chưa có mạng internet ổn định hoặc tốc độ truy cập còn chậm, gây cản trở việc triển khai các nền tảng số, phần mềm quản lý, thương mại điện tử hay học tập trực tuyến cho người dân. Việc đầu tư vào hạ tầng công nghệ số ở nông thôn còn phụ thuộc nhiều vào ngân sách nhà nước, trong khi nguồn lực lại hạn chế.

Thứ hai, phần lớn nông dân còn hạn chế trong sử dụng công nghệ, thiếu kỹ năng số và chưa nhận thức đầy đủ về lợi ích của chuyển đổi số.

Ở các vùng khó khăn, dân tộc thiểu số, phần lớn nông dân, nhất là lớp người lớn tuổi, chưa quen sử dụng smartphone, máy tính hay các ứng dụng công nghệ mới. Việc thay đổi tư duy sản xuất từ truyền thống sang hiện đại gặp trở ngại do tâm lý e ngại rủi ro, thiếu niềm tin vào công nghệ. Trong khi đó, công tác đào tạo, tập huấn kỹ năng số mới chỉ triển khai ở quy mô nhỏ, thiếu chiều sâu, thiếu tài liệu hướng dẫn phù hợp với từng nhóm đối tượng cụ thể.

Thứ ba, số lượng doanh nghiệp đầu tư vào AgriTech còn ít, quy mô nhỏ, thiếu vốn và khó tiếp cận chính sách ưu đãi.

Doanh nghiệp công nghệ tham gia vào lĩnh vực nông nghiệp còn hạn chế. Số lượng startup trong lĩnh vực AgriTech còn ít, chủ yếu tập trung ở các đô thị lớn và mới chỉ phục vụ cho các chuỗi sản xuất quy mô lớn. Nhiều doanh nghiệp nhỏ ở nông thôn không đủ năng lực đầu tư vào công nghệ do thiếu vốn, thiếu nhân lực chất lượng cao và khó tiếp cận các chính sách ưu đãi.

Thứ tư, hệ sinh thái số nông nghiệp chưa hoàn chỉnh, thiếu liên kết giữa các cơ sở dữ liệu, nền tảng số còn thiếu đồng bộ nên ảnh hưởng sự tích hợp hiệu quả.

Các cơ sở dữ liệu từ các cấp, các ngành chưa được kết nối thống nhất, gây khó khăn trong công tác quản lý, dự báo và điều hành sản xuất nông nghiệp. Một số nền tảng ứng dụng chưa thực sự thân thiện với người dùng hoặc không phù hợp với điều kiện thực tế ở nông thôn. Chính sách pháp lý liên quan đến chuyển đổi số trong nông nghiệp cũng còn thiếu đồng bộ, chồng chéo, khiến nhiều địa phương và doanh nghiệp lúng túng trong triển khai.

Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị xác định chuyển đổi số trong nông nghiệp, nông dân, nông thôn là một trong những đột phá quan trọng nhằm phát triển đất nước bền vững; nhấn mạnh vai trò của nông dân là chủ thể trung tâm trong quá trình chuyển đổi số, xác định tập trung phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp, phát triển doanh nghiệp công nghệ số, hợp tác xã số và mô hình nông thôn thông minh. Để cụ thể hóa các định hướng trên, cần tập trung vào một số giải pháp đồng bộ và quyết liệt, mang tính hệ thống từ trung ương đến địa phương; phù hợp với đặc điểm vùng miền và nhóm đối tượng cụ thể.

Thứ nhất, tập trung đầu tư hạ tầng số

Nhà nước tiếp tục ưu tiên đầu tư xây dựng và nâng cấp hạ tầng viễn thông - công nghệ thông tin ở khu vực nông thôn, nhất là tại các vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo nơi vẫn còn nhiều “vùng trắng” về kết nối internet. Các chính sách đầu tư công trung hạn cần dành tỷ lệ ngân sách thích đáng cho hạ tầng số nông thôn, trong đó bao gồm cả hệ thống điện lưới ổn định để phục vụ thiết bị công nghệ. Bên cạnh đó, khuyến khích các doanh nghiệp viễn thông lớn như: VNPT, Viettel, Mobifone tham gia xây dựng trạm thu phát sóng, mở rộng băng thông, cung cấp gói cước rẻ cho nông dân và hợp tác xã. Mô hình “xã thông minh” cần được mở rộng với các tiêu chí cụ thể về hạ tầng công nghệ, trung tâm điều hành, điểm truy cập công cộng…

Thứ hai, tiếp tục phổ cập, nâng cao năng lực số cho người dân nông thôn, đặc biệt là nông dân

Đây là chủ thể trung tâm của quá trình chuyển đổi số trong nông nghiệp. Điều này không thể đạt được nếu chỉ dựa vào các chương trình tập huấn một chiều hoặc ngắn hạn. Cần có một chiến lược dài hạn về phát triển kỹ năng số cho nông dân, tích hợp từ chương trình giáo dục phổ thông đến đào tạo nghề và học tập cộng đồng. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Hội Nông dân Việt Nam và các địa phương cần phối hợp xây dựng khung năng lực số cơ bản cho người dân nông thôn theo các cấp độ, từ đó tổ chức đào tạo phù hợp với trình độ và đặc điểm từng vùng. Ở các tỉnh đồng bằng có điều kiện thuận lợi hơn, có thể triển khai đào tạo kỹ năng thương mại điện tử, kỹ thuật số hóa sổ sách, truy xuất nguồn gốc, ở vùng sâu vùng xa cần hướng dẫn sử dụng smartphone, tra cứu giá nông sản, học kỹ năng chụp ảnh sản phẩm, quay video livestream. Trên bình diện cả nước, nhân rộng mô hình “bình dân học vụ số” để phổ cập khả năng sử dụng, ứng dụng số.

Thứ ba, hoàn thiện thể chế và cơ chế chính sách.

Đây cần được coi là giải pháp then chốt. Chuyển đổi số trong lĩnh vực “tam nông” đòi hỏi một khung pháp lý linh hoạt, minh bạch và tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể tham gia. Chính phủ cần ban hành các chính sách hỗ trợ tài chính, thuế, tín dụng cho các doanh nghiệp nông nghiệp công nghệ cao, các startup AgriTech và hợp tác xã số. Cần có quy định cụ thể về việc chia sẻ, liên thông và bảo mật dữ liệu giữa các cấp, các ngành nhằm hình thành hệ sinh thái dữ liệu thống nhất.

Thứ tư, có cơ chế ưu tiên tiếp cận vốn, hỗ trợ thiết bị và phần mềm quản lý

Giải pháp về tài chính và hỗ trợ đầu tư là đặc biệt quan trọng và cần đi trước một bước cùng với việc lập kế hoạch. Việc ứng dụng công nghệ số đòi hỏi chi phí đầu tư ban đầu lớn, trong khi phần lớn nông dân và hợp tác xã có vốn đầu tư hạn hẹp. Nhà nước cần xây dựng các gói tín dụng ưu đãi riêng cho chuyển đổi số nông nghiệp, với lãi suất thấp, thủ tục đơn giản và phù hợp với điều kiện sản xuất nông thôn. Đồng thời, khuyến khích doanh nghiệp lớn trong lĩnh vực công nghệ và thương mại điện tử hợp tác đầu tư cùng nông dân, theo mô hình “cùng đầu tư - cùng chia sẻ lợi ích”. Các chương trình hợp tác công - tư (PPP) cần được mở rộng để thu hút nguồn lực ngoài ngân sách cho chuyển đổi số khu vực nông thôn. Nhà nước cũng cần có cơ chế ưu tiên hỗ trợ thiết bị và phần mềm quản lý cho các hợp tác xã có cam kết chuyển đổi số.

Thứ năm, tăng cường truyền thông, thay đổi nhận thức cộng đồng về vai trò và giá trị của chuyển đổi số trong nông nghiệp.

Nhiều nông dân vẫn coi công nghệ là “xa vời”, “khó tiếp cận”, do đó cần truyền cảm hứng từ những tấm gương điển hình – những người nông dân đã thành công nhờ áp dụng công nghệ số. Các cơ quan báo chí, truyền hình, đài phát thanh địa phương cần đồng hành với ngành nông nghiệp để lan tỏa kiến thức, chia sẻ kinh nghiệm và nâng cao động lực thay đổi của người dân. Ngoài ra, các chương trình truyền thông cần được cá thể hóa theo nhóm tuổi, dân tộc, vùng miền để phù hợp với trình độ và văn hóa địa phương.

Thứ sáu, xây dựng bản đồ chuyển đổi số nông nghiệp quốc gia theo vùng, miền và ngành hàng cụ thể.

Đây là một giải pháp mang tính định hướng lâu dài. Mỗi địa phương có thế mạnh riêng về điều kiện sinh thái, giống cây trồng, vật nuôi, thị trường tiêu thụ và đặc điểm dân cư. Do đó, không thể áp dụng một mô hình chuyển đổi số “đồng nhất” cho tất cả. Việc lập bản đồ số hóa từng vùng giúp xác định lộ trình, ưu tiên đầu tư và lựa chọn công nghệ phù hợp. Khu vực đồng bằng sông Cửu Long nên tập trung trước vào công nghệ quản lý nước, dự báo xâm nhập mặn và logistics nông sản; trong khi Tây Nguyên có thể phát triển trước bản đồ số về chất lượng đất, chuỗi giá trị cà phê và truy xuất nguồn gốc sản phẩm OCOP.

Tóm lại, chuyển đổi số trong lĩnh vực nông nghiệp, nông dân và nông thôn là một quá trình nhiều thách thức, cần sự kết hợp hài hòa giữa hạ tầng - con người - thể chế - công nghệ - tài chính - truyền thông. Và quan trọng là người dân phải thực sự tự vươn lên làm chủ công nghệ. Việc đổi mới phải từ người dân với sự hỗ trợ của Nhà nước và sự đồng hành của các cấp, ngành, các doanh nghiệp.

08:36 01/10/2025