Bài 3: EMAGAZINE: Hoàn thiện Luật Thống kê - Bước đột phá cho hệ thống dữ liệu quốc gia

Phóng viên: Xin bà cho biết, thực hiện Luật Thống kê năm 2015 và văn bản Luật sửa đổi sau đó, ngành Thống kê đã phục vụ như thế nào công tác chỉ đạo, điều hành của Lãnh đạo Đảng, Nhà nước, chính quyền địa phương các cấp cũng như mang đến gì cho các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, người dùng tin nói chung?

Cục trưởng Nguyễn Thị Hương: Luật Thống kê năm 2015 được Quốc hội khóa XIII thông qua tại Kỳ họp thứ 10 ngày 23/11/2015 và có hiệu lực từ ngày 1/7/2016. Việc ban hành Luật cùng các văn bản sửa đổi sau đó đã tạo chuyển biến tích cực trong toàn bộ hoạt động thống kê.

Với vai trò là công cụ quản lý vĩ mô quan trọng, Luật Thống kê đã thiết lập hành lang pháp lý đầy đủ và thống nhất, giúp Hệ thống Thống kê Nhà nước vận hành chuyên nghiệp hơn, bảo đảm chất lượng thông tin và tăng cường tính minh bạch của dữ liệu thống kê.

Đối với Lãnh đạo Đảng, Nhà nước và chính quyền địa phương, số liệu thống kê trở thành căn cứ trọng yếu trong đánh giá, dự báo tình hình, hoạch định chiến lược và xây dựng kế hoạch, quy hoạch, chính sách phát triển. Các chỉ tiêu then chốt như GDP, GRDP, CPI, năng suất lao động hay thu nhập bình quân đầu người được biên soạn theo chuẩn mực quốc tế, bảo đảm tính so sánh, khách quan và kịp thời phục vụ cho quá trình xây dựng nghị quyết, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và đánh giá kết quả thực hiện ở cả trung ương lẫn địa phương.

Ngoài việc phục vụ công tác quản lý nhà nước, Luật Thống kê còn mở rộng khả năng tiếp cận thông tin cho các nhà nghiên cứu, cộng đồng doanh nghiệp và người dùng tin. Ngành Thống kê đã đa dạng hóa các kênh cung cấp dữ liệu, đẩy mạnh chia sẻ thông tin qua Cổng thông tin điện tử của Cục Thống kê và các ấn phẩm chuyên đề dưới dạng điện tử và bản in như Niên giám Thống kê; Kết quả Tổng điều tra kinh tế; Tổng điều tra nông thôn, nông nghiệp; Sách trắng Doanh nghiệp hay Báo cáo điều tra mức sống dân cư…

Việc chuẩn hóa và cập nhật dữ liệu thường xuyên giúp giới nghiên cứu phân tích chính sách sâu hơn, hỗ trợ doanh nghiệp đưa ra quyết định đầu tư, xây dựng chiến lược kinh doanh và tạo điều kiện để người dân tiếp cận nguồn thông tin chính thống, đáng tin cậy.

Nhờ hành lang pháp lý do Luật Thống kê thiết lập, hoạt động thu thập và cung cấp thông tin thống kê ngày càng bảo đảm tính trung thực, khách quan, chính xác và kịp thời. Dữ liệu thống kê trở thành nguồn thông tin chính thức phục vụ hiệu quả cho cơ quan Đảng, Quốc hội, Chính phủ và chính quyền các cấp trong quản lý, điều hành phát triển kinh tế - xã hội.

Có thể khẳng định rằng Luật Thống kê đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng thông tin, góp phần củng cố nền tảng cho việc xây dựng và thực thi chính sách trong giai đoạn phát triển mới của đất nước.

Phóng viên: Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thống kê vừa được Quốc hội thông qua có nhiều điểm mới để phù hợp với bối cảnh mới. Bà có thể nói rõ hơn về các điểm mới này, đặc biệt là để phù hợp với mô hình chính quyền hai cấp?

Cục trưởng Nguyễn Thị Hương: Luật Thống kê sửa đổi, bổ sung vừa được Quốc hội thông qua đã đưa vào nhiều điểm mới nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt phù hợp với chủ trương sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước và thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp.

Quá trình xây dựng Luật dựa trên việc rà soát kỹ lưỡng và tập trung điều chỉnh 4 nhóm vấn đề trọng tâm, bao gồm: tổ chức bộ máy thống kê nhà nước; công tác thanh tra, kiểm tra chuyên ngành; các nghiệp vụ thống kê phát sinh từ thực tiễn; và ứng dụng phương pháp thống kê, công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong hoạt động thống kê nhà nước.

Để bảo đảm tính đồng bộ với chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý, Luật đã có những điều chỉnh quan trọng đối với hệ thống thông tin thống kê và cơ cấu tổ chức thống kê ở địa phương. Một thay đổi đáng chú ý là việc thay thế hệ thống thông tin thống kê cấp huyện bằng hệ thống thông tin thống kê cấp xã. Việc chuyển cấp này nhằm bảo đảm thu thập đầy đủ, kịp thời thông tin kinh tế - xã hội phục vụ công tác quản lý, điều hành ngay tại địa bàn cơ sở. Theo đó, Điều 16 của Luật hiện hành về “Hệ thống thông tin thống kê cấp huyện” được thay thế hoàn toàn bằng “Hệ thống thông tin thống kê cấp xã”, phù hợp với mô hình chính quyền hai cấp.

Bên cạnh đó, các quy định mới sẽ góp phần hình thành một hệ thống thông tin thống kê nhà nước đầy đủ, thông suốt theo cả chiều dọc và chiều ngang, từ Trung ương đến cấp xã; từ các Bộ, ngành đến Bộ Tài chính; từ Sở, ngành đến Cục Thống kê tỉnh, thành phố. Hệ thống này sau khi hoàn thiện sẽ gồm: hệ thống thông tin thống kê quốc gia; hệ thống thông tin thống kê Bộ, ngành; hệ thống thông tin thống kê cấp tỉnh; và hệ thống thông tin thống kê cấp xã.

Thêm một điểm mới trong lần sửa đổi này là các cụm từ liên quan đến cấp hành chính cũng được điều chỉnh thống nhất, như bãi bỏ “cấp huyện” trong một số điều và thay bằng “cấp xã” hoặc “cấp cơ sở” tại Điều 42.

Luật cũng bổ sung chế độ báo cáo thống kê cấp xã (Điều 42b) nhằm bảo đảm thu thập thông tin phục vụ quản lý, điều hành ngay tại cấp cơ sở. Thẩm quyền ban hành chế độ báo cáo thống kê cấp tỉnh và cấp xã được giao cho Bộ trưởng Bộ Tài chính. Bộ Tài chính khẳng định việc bổ sung này không làm tăng khối lượng công việc của cấp xã, bởi nhiệm vụ sẽ do cơ quan Thống kê cơ sở thực hiện.

Luật sửa đổi lần này còn bổ sung một số nội dung quan trọng nhằm nâng cao chất lượng hoạt động thống kê. Điểm mới nổi bật là Điều 51b về việc xây dựng Cơ sở dữ liệu thống kê quốc gia, nhằm thể chế hóa chủ trương của Bộ Chính trị và Chính phủ về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Cơ sở dữ liệu này sẽ tạo nền tảng thông tin tập trung, thống nhất, đồng bộ, hạn chế tình trạng dữ liệu phân tán tại các bộ, ngành, địa phương, đồng thời nâng cao khả năng kết nối và chia sẻ dữ liệu.

Một nội dung quan trọng khác là bổ sung hệ thống chỉ tiêu thống kê liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực và liên kết vùng. Quy định này phản ánh đúng thực tiễn thống kê hiện nay, đặc biệt đối với các hệ thống chỉ tiêu về phát triển bền vững hay kinh tế số, đồng thời bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ và khả năng so sánh của thông tin thống kê.

Luật cũng thay thế cụm từ “Thanh tra chuyên ngành thống kê” bằng “Kiểm tra chuyên ngành thống kê” tại Điều 8 nhằm phù hợp với Kết luận của Bộ Chính trị về sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra và với Luật Thanh tra năm 2025.

Nhìn chung, các sửa đổi của Luật Thống kê lần này hướng tới củng cố tính thống nhất, chuyên nghiệp của hoạt động thống kê và tái cấu trúc hệ thống thống kê ở cấp cơ sở theo mô hình chính quyền hai cấp. Đồng thời, Luật cũng mở rộng hành lang pháp lý cho việc ứng dụng công nghệ thông tin và thúc đẩy chuyển đổi số trong lĩnh vực thống kê, qua đó nâng cao chất lượng dữ liệu phục vụ quản lý, điều hành trong bối cảnh phát triển mới của đất nước.

Phóng viên: Sau khi được Quốc hội thông qua, Cục Thống kê sẽ triển khai những công việc gì tiếp theo để Luật Thống kê nhanh chóng đi vào cuộc sống, thưa Bà?

Cục trưởng Nguyễn Thị Hương: Ngay sau khi Quốc hội thông qua Luật sửa đổi, việc đưa các quy định mới nhanh chóng đi vào cuộc sống là nhiệm vụ mang tính chiến lược, đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của toàn ngành Thống kê. Với vai trò là người đứng đầu Cục Thống kê, tôi xác định đây là trọng tâm và chúng tôi sẽ triển khai theo ba nhóm đột phá lớn.

Thứ nhất, đột phá về nền tảng pháp lý và hướng dẫn nghiệp vụ. Ở giai đoạn đầu, nhiệm vụ quan trọng nhất là thể chế hóa kịp thời các quy định mới thông qua hệ thống văn bản dưới luật. Cơ quan thống kê sẽ khẩn trương xây dựng và trình ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, đặc biệt những nội dung liên quan đến thu thập, tích hợp và xử lý thông tin trong bối cảnh chuyển đổi số.

Luật sửa đổi xác định rõ vai trò của Cơ quan thống kê cơ sở, vì vậy chúng tôi sẽ hoàn thiện hướng dẫn về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, cũng như cơ chế phối hợp giữa cấp xã và cấp tỉnh nhằm bảo đảm dữ liệu được chuẩn hóa và liên thông. Song song, dù Danh mục chỉ tiêu thống kê quốc gia chưa thay đổi, nhưng cơ quan thống kê sẽ triển khai các giải pháp nghiệp vụ nhằm thống nhất cách hiểu, phương pháp tính và nguồn dữ liệu để tránh khác biệt số liệu giữa các ngành và địa phương.

Thứ hai, đột phá về công nghệ, dữ liệu và giảm gánh nặng báo cáo. Đây được xem là trụ cột quan trọng nhất để hiện đại hóa hoạt động thống kê theo tinh thần của Luật sửa đổi. Cơ sở dữ liệu thống kê quốc gia thống nhất sẽ được xây dựng do cơ quan thống kê trung ương chủ trì, bảo đảm kết nối - tích hợp - chuẩn hóa dữ liệu trên toàn quốc, phục vụ quản lý nhà nước và nhu cầu của xã hội.

Cùng với đó, việc khai thác dữ liệu hành chính từ các bộ, ngành và địa phương sẽ được đẩy mạnh. Tận dụng tối đa nguồn dữ liệu hành chính không chỉ nâng cao chất lượng thông tin mà còn giảm đáng kể gánh nặng báo cáo cho doanh nghiệp và người dân.

Ngành Thống kê cũng ứng dụng mạnh mẽ chuyển đổi số, đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng công nghệ, nền tảng lưu trữ và xử lý dữ liệu lớn, đồng thời triển khai hiệu quả các quy định mới về báo cáo thống kê điện tử, hướng tới tự động hóa và nâng cao tính kịp thời của dữ liệu.

Thứ ba, đột phá về tổ chức, đào tạo và triển khai thống kê cấp xã. Vai trò của cấp xã trong thống kê được xác định rõ hơn trong Luật sửa đổi lần này, vì vậy việc triển khai ở cơ sở được xem là yếu tố then chốt. Ngành Thống kê sẽ phân định rõ vai trò của Cơ quan thống kê cơ sở là chịu trách nhiệm quản lý, vận hành hệ thống thông tin thống kê cấp xã, còn UBND cấp xã sẽ thực hiện thống kê và cung cấp dữ liệu hành chính.

Đội ngũ công chức kiêm nhiệm thống kê cấp xã sẽ được đào tạo bài bản, liên tục, với trọng tâm là kỹ năng thu thập, tổng hợp dữ liệu và vận hành hệ thống thông tin theo hướng số hóa, phù hợp với bối cảnh cấp xã không phát sinh biên chế chuyên trách. Cùng với đó là tăng cường giám sát chất lượng dữ liệu, bảo đảm tuân thủ phương pháp luận thống kê và các quy định về bảo mật thông tin cá nhân, an toàn dữ liệu.

Thực hiện các giải pháp trên, Cục Thống kê sẽ tập trung huy động nguồn lực để hoàn thiện khung pháp lý, hiện đại hóa hạ tầng dữ liệu - công nghệ và nâng cao năng lực thống kê ngay từ cấp cơ sở để đưa các nội dung cải cách của Luật sửa đổi đi vào cuộc sống một cách đồng bộ, hiệu quả và hiện đại, góp phần nâng cao chất lượng thông tin thống kê phục vụ công tác quản lý, điều hành và phát triển kinh tế – xã hội của địa phương và cả nước. Qua đó, góp phần đưa đất nước tự tin bước vào kỷ nguyên phát triển mới, dựa trên dữ liệu, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số toàn diện.

Phóng viên: Xin trân trọng cảm ơn Cục trưởng!