Nguy hiểm rình rập trên thế giới mạng
Theo thống kê của Bộ Công an, chỉ trong năm 2024, các vụ lừa đảo trực tuyến đã gây thiệt hại cho người dân Việt Nam số tiền rất lớn; ước tính lên tới hàng chục nghìn tỷ đồng.
Hiệp hội An ninh mạng quốc gia đưa ra số liệu cụ thể hơn, ước tính tổng thiệt hại do lừa đảo trực tuyến trong năm 2024 lên tới 18.900 tỷ đồng. Khảo sát từ đơn vị này cũng cho thấy một con số tỷ lệ rất đáng lo; cứ 220 người dùng điện thoại thông minh (smartphone), có 1 người là nạn nhân của lừa đảo.
Thông tin, số liệu thống kê mới hơn từ Bộ Công an đưa ra tại họp báo về tình hình kết quả công tác quý III/2025, cũng cho thấy một thực trạng rất đáng lo. Trong 8 tháng đầu năm 2025, đã phát hiện gần 1.500 vụ việc lừa đảo qua mạng, gây thiệt hại hơn 1.660 tỷ đồng. Cùng với đó, đã phát hiện hơn 1.500 kênh, hội nhóm quảng cáo, đánh bạc trực tuyến; hơn 1.500 kênh, hội nhóm hoạt động liên quan giao dịch tiền ảo, tiền mã hóa; gần 200 kênh, hội nhóm có nội dung quảng cáo, mua bán chất gây nghiện…
Đại tá Lê Khắc Sơn, Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát Hình sự, Bộ Công an cho biết, tội phạm lừa đảo chiếm đến hơn 50% trong tổng số tội phạm hình sự, riêng đối tượng lừa đảo trực tuyến trên không gian mạng chiếm 59%, gây thiệt hại tương đối lớn về tài sản của người dân.
Các đối tượng chủ yếu là người nước thứ ba thường lợi dụng tâm lý hiếu kỳ, kiếm tiền nhanh, dễ dàng của người dân để hoạt động phạm tội. Không chỉ có nước ta, hiện có tới 193 quốc gia trên thế giới quan tâm về vấn đề tội phạm lừa đảo trực tuyến trên không gian mạng. Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an đã khởi tố 147 bị can về các tội: Lừa đảo chiếm đoạt tài sản; Đưa hoặc sử dụng trái phép thông tin, mạng máy tính, mạng viễn thông.
Nhận diện nhóm đối tượng “yếu thế”
Nhìn từ bức tranh thực trạng nói trên, có thể thấy nguy cơ bị lừa đảo trực tuyến có thể đến với bất cứ người dân nào. Đại tá Lê Khắc Sơn cũng nhấn mạnh: tội phạm lừa đảo không gian mạng với những chiêu trò hết sức tinh vi. Nhằm tạo lòng tin của người dân, các đối tượng cơ bản lợi dụng các chính sách của Nhà nước để tạo lập và xây dựng các kịch bản lừa đảo. Tình trạng sáng Nhà nước ra chủ trương, chiều tội phạm đã có kịch bản lừa đảo, càng khiến người dân dễ bị sập bẫy.
Trong bối cảnh chung đó, người già và nhóm học sinh, sinh viên là thuộc diện nhóm dễ bị các đối tượng lừa đảo trực tuyến nhắm vào hơn cả; có thể coi đây là nhóm “yếu thế” trên không gian mạng. Gần đây, tại nhiều địa phương đã ghi nhận số vụ việc “bắt cóc trực tuyến” nhằm vào học sinh, sinh viên (thường sinh viên là mới nhập học, năm nhất). Cùng với đó là các vụ việc lừa đảo nhằm vào người cao tuổi đang hưởng lương hưu, chế độ BHXH.
Nếu như nhóm học sinh, sinh viên bị lừa vì thiếu kinh nghiệm sống, dễ bị thao túng tâm lý thì nhóm người cao tuổi lại rất hạn chế về kỹ năng công nghệ và cả kinh nghiệm dùng mạng xã hội. Cả 2 nhóm đều có nguy cơ cao rơi vào tầm ngắm của các nhóm lừa đảo trực tuyến. Từ thực tế 2 vụ việc bị chiếm đoạt tiền tỷ tại Bắc Ninh, Tuyên Quang có thể nhận diện kịch bản lừa đảo người cao tuổi thường có một số yếu tố như:
+ Giả danh cán bộ cơ quan BHXH hoặc cơ quan nhà nước; đề nghị cập nhật thông tin phục vụ cho thủ tục chi trả lương hưu hoặc chế độ BHXH;
+ Yêu cầu đăng nhập vào phần mềm, ứng dụng thật, sau đó chuyển qua quy trình “hỗ trợ trực tuyến” và tiếp theo là đăng nhập vào cổng dịch vụ công/ứng dụng giả, gắn đường link truy cập hoặc màn hình giao diện gắn hình ảnh logo, “gần giống thật”.
+ Bước cuối cùng, đối tượng lừa đảo thường yêu cầu quyét QR, truy cập đường link hoặc chuyển mã OTP giao dịch chuyển tiền. Hậu quả là toàn bộ số tiền trong tài khoản của người dân bị chuyển đi một cách lặng lẽ.
Ngoài các yếu tố hạn chế về kỹ năng sử dụng công nghệ, người cao tuổi, đặc biệt là người đang hưởng lương hưu, chế độ BHXH bị các đối tượng lừa đảo trực tuyến nhắm tới còn vì một lý do nữa; đây được là nhóm có sẵn tiền. Đó là tiền lương hưu, hưởng chế độ BHXH hàng tháng hoặc số tiền rất lớn từ việc hưởng chế độ nghỉ việc theo Nghị định số 178 (như vụ việc ở Bắc Ninh hay Tuyên Quang đã được nêu).
Một câu hỏi đặt ra sau các vụ việc lừa đảo trực tuyến được ghi nhận thường là: tại sao các nhóm đối tượng lại biết và gần như nhằm đúng vào đối tượng có tiền như người hưởng lương hưu, chế độ BHXH và đặc biệt là người vừa được nhận hưởng chế độ 178 với số tiền rất lớn. Phải chăng có sự rò rỉ dữ liệu?
Việc đặt câu hỏi băn khoăn như trên cũng là điều bình thường và cứ qua mỗi vụ việc lừa đảo xảy ra lại càng phải cần nâng cao cảnh giác hơn nữa từ phía các đơn vị quản lý dữ liệu. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý thêm rằng, việc rò rỉ dữ liệu có thể đến từ chính mỗi người dân, bao gồm cả cá nhân người bị lừa và từ những người thân xung quanh. Trong bối cảnh mạng xã hội lan tỏa rộng khắp như hiện nay, việc đăng hình ảnh ghi dấu ở mỗi sự kiện đều có thể là “chỉ báo” để các nhóm đối tượng lừa đảo trực tuyến lần theo và đưa vào tầm ngắm.
Việc những người cao tuổi được hưởng tháng lương hưu đầu tiên hay nhận quyết định nghỉ việc, hưởng chế độ 178… là dấu mốc quan trọng, thường được chụp ảnh liên hoan, chia tay và đăng trên mạng xã hội faceboook/zalo. Những dòng status, bức ảnh được chia sẻ một cách đơn giản thường ngày… đều là dữ liệu và có thể dễ dàng bị nhóm đối tượng lừa đảo “truy vết” tìm kiếm bằng các thủ thuật công nghệ.
Theo kết quả khảo sát của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia, 70,72% người dùng từng nhận được lời mời đầu tư tài chính vào các sàn giao dịch không rõ nguồn gốc nhưng cam kết không rủi ro, lợi nhuận cao.
62,08% cho biết gặp phải các cuộc gọi mạo danh cơ quan, tổ chức (công an, toà án, thuế, ngân hàng…) để thúc giục cài phần mềm hoặc đe doạ phải chuyển tiền để chứng minh trong sạch do liên quan vi phạm pháp luật. 60,01% cho biết nhận được các thông báo trúng thưởng, khuyến mãi cao nhưng thông tin rất mập mờ, bất thường.
